Theosophical University Press Agency

Inhoud deel 1

9. De zonnetheorie

Een korte analyse van de samengestelde en enkelvoudige elementen van de wetenschap tegenover die van de occulte leringen. In hoeverre is deze theorie, zoals die algemeen wordt aanvaard, wetenschappelijk?

In zijn antwoord op de aanval door dr. Gull op de theorie van de levenskracht (in de occulte filosofie onafscheidelijk verbonden met de elementen van de Ouden) doet prof. Beale, de grote fysioloog, enige uitspraken die zowel te denken geven als mooi zijn:

Er is een mysterie in het leven, een mysterie dat nog nooit is doorgrond, en dat groter lijkt naarmate de verschijnselen van het leven dieper worden bestudeerd en overdacht. In levende centra – die veel centraler liggen dan de centra die men bij de sterkste vergroting kan zien, in centra van levende stof, waar het oog niet kan doordringen, maar waarop het verstand zich kan richten – vinden veranderingen plaats, over de aard waarvan de verst gevorderde natuurkundigen en scheikundigen ons geen idee kunnen geven. Ook is er niet de minste reden om te denken dat de aard van deze veranderingen ooit door natuurkundig onderzoek zal worden vastgesteld, omdat ze ongetwijfeld van een orde of een aard zijn die volkomen verschilt van die waaraan elk ander ons bekend verschijnsel kan worden toegeschreven.¹

Het occultisme plaatst dit ‘mysterie’, of de oorsprong van de levensessentie, in hetzelfde centrum als de kern van prima materia van ons zonnestelsel (want ze zijn één).

‘De zon is het hart van de zonnewereld (het zonnestelsel), en zijn hersenen zijn verborgen achter de (zichtbare) zon. Vandaar worden gewaarwordingen uitgezonden naar elk zenuwcentrum van het grote lichaam, en de golven van de levensessentie vloeien in elke slagader en ader. . . . De planeten vormen zijn ledematen en hartslagen. . . .’ (Toelichting.)

Elders (in The Theosophist) werd uiteengezet dat de occulte filosofie ontkent dat de zon een brandende bol is; ze omschrijft deze eenvoudig als een wereld, een gloeiende bol, terwijl de echte zon erachter verborgen is, en de zichtbare zon alleen zijn weerspiegeling, zijn schil, is. De wilgenbladeren van Nasmyth, die Sir J. Herschel ten onrechte aanzag voor ‘bewoners van de zon’, zijn de reservoirs van de levensenergie van de zon, de levenselektriciteit die het hele stelsel voedt. De verborgen zon is dus de voorraadschuur van onze kleine kosmos, wekt zelf zijn levensfluïdum op, en ontvangt altijd evenveel als hij uitzendt, en de zichtbare zon is slechts een raam dat is uitgehakt in het werkelijke paleis en de werkelijke tegenwoordigheid van de zon, dat echter nauwkeurig het binnenste weerspiegelt.

Gedurende het manvantarische tijdperk of leven van de zon circuleert het levensfluïdum dus regelmatig door ons stelsel, waarvan de zon het hart is – evenals het bloed in het menselijk lichaam circuleert; en de zon trekt zich elke keer even ritmisch samen als het menselijk hart. Maar in plaats van de omloop in een paar seconden te volbrengen, heeft het zonnebloed daarvoor tien zonnejaren nodig, en een heel jaar om door zijn boezems en kamers te stromen, voordat het door de longen spoelt en dan doorgaat naar de grote aderen en slagaderen van het stelsel.

Dit zal de wetenschap niet ontkennen, want de astronomie kent de vaste cyclus van elf jaar wanneer het aantal zonnevlekken toeneemt,² en dit is het gevolg van het samentrekken van het zonnehart. Het heelal (in dit geval onze wereld) ademt, evenals de mens en elk levend wezen, elke plant, en zelfs de mineralen op aarde; en evenzo ademt onze aardbol zelf elke 24 uur. Het donkere gebied wordt niet veroorzaakt ‘door absorptie door dampen die uit de schoot van de zon tevoorschijn komen en zich tussen de waarnemer en de fotosfeer bevinden’, zoals volgens pater Secchi het geval is.³ Evenmin worden de vlekken gevormd ‘doordat stof [verhitte gasvormige stof] bij de uitbarsting op de zonneschijf wordt geprojecteerd’.⁴ Er is een overeenkomst met het regelmatig en gezond kloppende hart, wanneer het levensfluïdum door zijn holle spieren stroomt. Als men het menselijk hart lichtgevend, en het levende en kloppende orgaan zichtbaar zou kunnen maken, zodat men het op een scherm kan projecteren, zoals astronomen bij hun lezingen over bijvoorbeeld de maan doen, dan zou iedereen het verschijnsel van de zonnevlekken elke seconde herhaald zien, als gevolg van het samentrekken ervan en van het stromen van het bloed.

In een boek over geologie wordt gezegd dat het de droom van de wetenschap is dat ‘men eens zal ontdekken dat alle erkende scheikundige elementen alleen maar modificaties zijn van één enkel stoffelijk element’.⁵

De occulte filosofie heeft dit sinds het bestaan van de menselijke spraak en van de talen onderwezen, en voegt er – volgens het beginsel van de onveranderlijke wet van de analogie, ‘zo boven, zo beneden’ – alleen dat andere axioma aan toe, nl. dat er in werkelijkheid geen geest en ook geen stof is, maar alleen talloze aspecten van het ene altijd verborgen zijn (of sat). Het homogene oorspronkelijke element is alleen op het aardse gebied van bewustzijn en gewaarwording eenvoudig en enkelvoudig, omdat stof tenslotte niets anders is dan het gevolg van onze eigen bewustzijnstoestanden, en de geest een denkbeeld van de psychische intuïtie. Zelfs op het volgende hogere gebied zou dat enkelvoudige element, dat op onze aarde door de huidige wetenschap wordt gedefinieerd als het uiteindelijke ondeelbare bestanddeel van de een of andere soort stof, in de wereld van een hogere spirituele waarneming worden bestempeld als iets heel erg ingewikkelds. Men zou ontdekken dat ons zuiverste water, in plaats van zijn twee erkende enkelvoudige elementen zuurstof en waterstof, veel andere bestanddelen oplevert, waarvan onze hedendaagse aardse scheikunde nog niet eens droomt. Wat bestaat op het gebied van de stof, bestaat op het gebied van de geest; iets waarvan de schaduw wordt gekend op het gebied van objectiviteit bestaat op dat van zuivere subjectiviteit. Het stofdeeltje van volkomen homogene substantie, de sarcode van de moneren⁶ van Haeckel, wordt nu opgevat als de archebiosis van het aardse bestaan (het ‘protoplasma’ van Huxley)⁷; en de Bathybius haeckelii moet worden teruggevoerd tot zijn voor-aardse archebiosis. Deze wordt door de astronomen voor het eerst waargenomen in zijn derde evolutiestadium en in de zogenaamde ‘tweede schepping’. Maar de onderzoekers van de esoterische filosofie begrijpen de verborgen betekenis van de stanza maar al te goed:

Brahma . . . heeft in wezen het aspect ‘prakriti’, zowel geëvolueerd als niet-geëvolueerd . . . Geest, o tweemaal geborene [ingewijde], is het leidende aspect van Brahma. Het volgende is een tweevoudig aspect [prakriti en purusha], zowel geëvolueerd als niet-geëvolueerd; en tijd is het laatste!⁸

Anu is een van de namen van Brahma (die verschilt van het onzijdige Brahma), en betekent ‘atoom’: aniyamsam aniyasam, ‘het meest atomaire van het atomaire’, de ‘onveranderlijke en onvergankelijke (achyuta) purushottama’.⁹

De elementen die ons nu bekend zijn – wat hun aantal ook is – zoals ze nu worden opgevat en gedefinieerd, zijn dus beslist niet de oorspronkelijke elementen, en kunnen dat ook niet zijn. Laatstgenoemde werden gevormd uit ‘het stremsel van de koude stralende moeder’ en ‘het vuurzaad van de hete vader’, die ‘één zijn’, of, uitgedrukt in de duidelijker taal van de hedendaagse wetenschap, die elementen waren ontstaan in de diepten van de oorspronkelijke vuurnevel – de massa’s gloeiende dampen van de onoplosbare nevelvlekken; want oplosbare nevelvlekken zijn geen klasse van echte nevelvlekken, zoals prof. Newcomb aantoont.¹⁰ Meer dan de helft van die welke eerst ten onrechte voor nevelvlekken werden gehouden, zijn volgens hem ‘sterrengroepen’.

De nu bekende elementen hebben hun stabiele toestand in deze vierde ronde en in dit vijfde ras bereikt. Ze hebben een korte rustperiode voordat ze opnieuw worden voortgestuwd in hun opwaartse spirituele evolutie, wanneer het ‘levende vuur van Orcus’ de meest onoplosbare elementen zal scheiden en ze opnieuw in het oorspronkelijke ene zal verspreiden.

Intussen gaat de occultist verder, zoals in de toelichtingen op de zeven stanza’s is aangetoond. Hij kan dus nauwelijks hopen op enige hulp of erkenning van de wetenschap, die zowel zijn ‘aniyamsam aniyasam’ (het absoluut spirituele atoom) als zijn manasaputra’s – ‘uit het denkvermogen geboren mensen’ – zal verwerpen. Door het ‘enkelvoudige stoffelijke element’ te herleiden tot één absoluut onoplosbaar element – geest, of ‘wortelstof’ – en het zo tegelijkertijd buiten het bereik en het terrein van de natuurwetenschap te plaatsen, heeft de occultist natuurlijk maar weinig gemeen met de orthodoxe wetenschappers. Hij beweert dat geest en stof twee facetten zijn van het onkenbare één-zijn, en dat hun schijnbaar tegengestelde aspecten afhankelijk zijn van (a) de verschillende graden van differentiatie van de stof, en (b) de graden van bewustzijn die door de mens zelf zijn bereikt. Dit is echter metafysica, en heeft weinig te maken met fysica – hoe groot die natuurwetenschap in haar eigen aardse beperktheid nu misschien ook is.

Maar als de wetenschap eenmaal, zo niet het werkelijke bestaan, dan toch in ieder geval de mogelijkheid van het bestaan erkent van een heelal dat met zijn talloze vormen, toestanden, en aspecten is opgebouwd uit een ‘enkelvoudige substantie’,¹¹ dan moet ze verdergaan. Tenzij ze ook de mogelijkheid van één element erkent, of het ene leven van de occultisten, zal ze die ‘enkelvoudige substantie’, vooral als deze wordt beperkt tot de zonne-nevelvlekken, evenals de doodkist van Mohammed, midden in de lucht moeten ophangen, hoewel zonder de magneet die de kist op zijn plaats houdt. Gelukkig voor de theoretische natuurkundigen zijn we, dankzij prof. Winchell, en verschillende astronomen die het niet met hem eens zijn, te weten gekomen wat de neveltheorie niet betekent, al kunnen we niet met enige mate van nauwkeurigheid vaststellen wat deze wel betekent.¹²

Helaas worden zelfs de eenvoudigste problemen die de geleerden bij hun onderzoek naar de waarheid hebben gekweld, en nog steeds kwellen, hierdoor nog lang niet opgelost. We moeten ons onderzoek voortzetten, te beginnen met de vroegste hypothesen van de hedendaagse wetenschap, als we willen ontdekken waar en waarom deze in gebreke blijft. Misschien zal men concluderen dat Stallo toch gelijk heeft, dat de flaters, tegenstrijdigheden en fouten die door de eminentste geleerden zijn gemaakt, eenvoudig zijn toe te schrijven aan hun abnormale standpunt. Ze zijn materialistisch, en willen dat hoe dan ook blijven, en toch ‘zijn de algemene beginselen van de mechanische atoomtheorie – de basis van de hedendaagse natuurkunde – in wezen gelijk aan de voornaamste leringen van de ontologische metafysica’. Zo ‘worden de fundamentele fouten van de ontologie duidelijk naarmate de natuurwetenschap vooruitgaat’.¹³ De wetenschap is doortrokken van metafysische denkbeelden, maar de wetenschappers willen dit niet erkennen en vechten wanhopig om op ons gebied mechanisch-atomaire maskers te zetten op zuiver onstoffelijke en spirituele natuurwetten – en weigeren zelfs hun geldigheid op andere gebieden te erkennen, waarvan ze alleen al het bestaan bij voorbaat verwerpen.

Het is echter eenvoudig aan te tonen dat de wetenschappers, die gehecht zijn aan hun materialistische opvattingen, sinds de tijd van Newton hebben geprobeerd feiten en waarheid te voorzien van misleidende maskers. Maar hun taak wordt elk jaar moeilijker; en elk jaar komt de scheikunde, meer nog dan alle andere wetenschappen, dichter en dichter bij het gebied van het occulte in de natuur. Ze neemt precies die waarheden op die door de occulte wetenschappen eeuwenlang zijn onderwezen, maar die tot nu toe bitter zijn bespot. ‘De stof is eeuwig’, zegt de esoterische leer. Maar de stof die de occultisten zich in haar laya- of nultoestand voorstellen, is niet de stof van de hedendaagse wetenschap; zelfs niet in haar meest ijle gasvormige toestand. De ‘stralende stof’ van Crookes zou er op het gebied van het begin uitzien als stof van de grofste soort, omdat stof zuivere geest wordt voordat ze zelfs tot haar eerste punt van differentiatie is teruggekeerd. Als dus de adept of de alchemist eraan toevoegt dat, hoewel de stof eeuwig is, want ze is pradhana, er toch atomen worden geboren in elk nieuw manvantara, of wederopbouw van het heelal, is dit niet zo’n tegenstrijdigheid als een materialist, die in niets buiten het atoom gelooft, zou kunnen denken. Er is een verschil tussen gemanifesteerde en ongemanifesteerde stof, tussen pradhana, de beginloze en eindeloze oorzaak, en prakriti, of het gemanifesteerde gevolg. De sloka zegt:

Dat wat de niet-geëvolueerde oorzaak is, wordt door de meest eminente wijzen nadrukkelijk pradhana genoemd, oorspronkelijke basis, die subtiele prakriti is, nl. dat wat eeuwig is, en wat tegelijk wel en niet is, of niets anders dan een proces.¹⁴

Dat wat in hedendaags taalgebruik respectievelijk geest en stof wordt genoemd, is in eeuwigheid één als de eeuwigdurende oorzaak, en het is noch geest noch stof, maar het – in het Sanskriet tat (‘dat’) – alles wat is, was, of zal zijn, alles wat de verbeelding van een mens zich kan voorstellen. Zelfs het exoterische pantheïsme van het hindoeïsme geeft het weer zoals geen enkele monotheïstische filosofie dat ooit heeft gedaan, want in verheven bewoordingen begint de kosmogonie ervan op de welbekende manier:

Er was geen dag en geen nacht, geen hemel en geen aarde, geen duisternis en geen licht. En er was niets anders wat door de zintuigen of door de verstandelijke vermogens kon worden waargenomen. Er was toen één Brahma, in essentie prakriti [natuur] en geest. Want de twee aspecten van Vishnu die verschillen van zijn hoogste essentiële aspect, zijn prakriti en geest, o brahmaan. Wanneer die twee aspecten van hem niet langer voortbestaan, maar zijn opgelost, dan wordt dat aspect waaruit vorm en de rest – d.w.z. de schepping – opnieuw voortkomen, tijd genoemd, o tweemaal geborene.¹⁵

Dat wat is opgelost, of het bedrieglijke tweeledige aspect van Dat, waarvan de essentie eeuwig één is, noemen we eeuwige stof of substantie,¹⁶ vormloos, geslachtloos, niet waarneembaar, zelfs niet voor ons zesde zintuig of het denkvermogen,¹⁷ waarin we daarom weigeren dat te zien wat de monotheïsten een persoonlijke, antropomorfe God noemen.

Hoe worden deze twee stellingen – ‘de stof is eeuwig’, en ‘het atoom is periodiek en niet eeuwig’ – door de hedendaagse exacte wetenschap gezien? De materialistische natuurkundige zal ze bekritiseren en er smalend om lachen, maar de ruimdenkende en vooruitstrevende wetenschapper, de ware en ernstige wetenschappelijke zoeker naar waarheid, bijvoorbeeld de eminente scheikundige Crookes, zal de waarschijnlijkheid van de twee beweringen bevestigen. Want nauwelijks was de echo van zijn lezing over de ‘Genesis van de elementen’ weggestorven – de lezing die door hem werd gehouden voor de scheikunde-afdeling van de British Association op de laatste bijeenkomst in Birmingham (in 1887), en die iedere aanhanger van de evolutieleer die deze hoorde of las, zo ontstelde – of er volgde er nog een in maart 1888. Opnieuw legt de voorzitter van de Chemical Society de vruchten van enkele nieuwe ontdekkingen op het gebied van de atomen voor aan de wetenschappelijke wereld en aan het publiek, en deze ontdekkingen bevestigen de occulte leringen in elk opzicht. Ze zijn zelfs nog opzienbarender dan de beweringen die hij in de eerste lezing (die later wordt geciteerd) deed, en verdienen ongetwijfeld de aandacht van iedere occultist, theosoof en metafysicus. Dit is wat hij zegt in zijn ‘Elementen en meta-elementen’,¹⁸ en daarmee bevestigt hij de beschuldigingen en voorspellingen van Stallo met de onbevreesdheid van een wetenschappelijke geest die de wetenschap liefheeft ter wille van de waarheid, ongeacht de gevolgen voor zijn eigen roem en reputatie. We citeren zijn eigen woorden:

Heren, mag ik kort uw aandacht vragen voor een onderwerp dat de basisbeginselen van de scheikunde betreft, een onderwerp dat ons ertoe kan brengen het mogelijke bestaan te erkennen van stoffen die, hoewel ze geen verbindingen of mengsels zijn, niet elementen in de strikte betekenis van het woord zijn – stoffen die ik zo vrij ben ‘meta-elementen’ te noemen.

Om duidelijk te maken wat ik bedoel is het nodig dat ik terugga tot onze opvatting van een element. Wat is het criterium voor een element? Waar moeten we de scheidslijn trekken tussen afzonderlijk bestaan en identiteit? Niemand betwijfelt dat zuurstof, natrium, chloor, en zwavel afzonderlijke elementen zijn; en als we komen tot groepen zoals chloor, broom, jodium, enz., voelen we nog steeds geen twijfel, hoewel als er graden van ‘element zijn’ waren toegestaan – en daartoe zullen we misschien uiteindelijk moeten besluiten – zou men misschien erkennen dat chloor meer verwant is met broom dan met zuurstof, natrium, of zwavel. Verder staan nikkel en kobalt dicht bij elkaar, heel dicht, hoewel niemand hun aanspraak op een plaats als afzonderlijk element zal betwisten. Toch moet ik vragen wat de heersende opvatting onder scheikundigen zou zijn geweest als de respectieve oplossingen van deze stoffen en hun verbindingen gelijke kleuren hadden vertoond, in plaats van kleuren die bij benadering complementair zijn. Zou hun verschillende aard ook dan zijn erkend?

Als we verdergaan en tot de zogenaamde zeldzame aarden komen, hebben we minder vaste grond onder de voeten. Misschien kunnen we scandium, ytterbium, en andere soortgelijke stoffen toelaten als elementen, maar wat moeten we zeggen in het geval van praseo- en neo-dymium, waartussen geen duidelijk scheikundig verschil bestaat; hun voornaamste aanspraak op een afzonderlijke identiteit berust op kleine verschillen in basisch en kristalliserend vermogen, hoewel hun natuurkundige verschillen, zoals door spectrumwaarnemingen wordt aangetoond, heel scherp zijn afgebakend. Zelfs hier kunnen we ons voorstellen dat de meerderheid van de scheikundigen niet te streng zou willen zijn, zodat ze deze twee stoffen binnen de tovercirkel zouden toelaten. Of ze zich, als ze dat doen, kunnen beroepen op een algemeen beginsel, is een open vraag.

Als we deze kandidaten toelaten, hoe kunnen we het dan rechtvaardigen om de reeks elementaire stoffen of meta-elementen uit te sluiten waarover Krüss en Nilson ons hebben geïnformeerd? Hier zijn de spectrumverschillen duidelijk, terwijl mijn eigen onderzoek naar didymium ook een klein verschil laat zien in basisch vermogen tussen ten minste enkele van deze twijfelachtige stoffen. In dezelfde categorie moet men de talrijke afzonderlijke stoffen opnemen waarin yttrium, erbium, samarium, en andere ‘elementen’ – gewoonlijk zo genoemd – vermoedelijk zijn en worden opgesplitst. Waar moeten we dan de grens trekken? De verschillende groepen gaan zo onmerkbaar in elkaar over dat het onmogelijk is een scherpe grens te trekken tussen twee willekeurige aangrenzende stoffen, en te zeggen dat de stof aan deze kant van de grens een element is, terwijl die aan de andere kant dat niet is, of alleen maar iets wat op een element lijkt of het benadert. Overal waar een ogenschijnlijk redelijke grenslijn kan worden getrokken, zou het ongetwijfeld gemakkelijk zijn de meeste stoffen direct aan de juiste kant in te delen, want bij alle classificaties ontstaat pas echt een probleem als men de grenslijn nadert. Kleine scheikundige verschillen worden natuurlijk toegelaten, en tot op zekere hoogte ook duidelijke natuurkundige verschillen. Wat moeten we echter zeggen als het enige scheikundige verschil een bijna onmerkbare neiging is van de ene stof – van een paar of van een groep stoffen – om eerder dan de andere neer te slaan?

Verder zijn er gevallen waar de scheikundige verschillen vrijwel verdwijnen, hoewel er nog wel duidelijke natuurkundige verschillen blijven. Hier stuiten we op een nieuw probleem: wat is in zulke duistere gevallen scheikundig en wat is natuurkundig? Hebben we niet het recht een lichte neiging van een ontstaand amorf bezinksel om eerder dan een ander neer te slaan, een ‘natuurkundig verschil’ te noemen? En mogen we kleurreacties die afhangen van de hoeveelheid van een of ander aanwezig zuur en die variëren met de sterkte van de oplossing en met het gebruikte oplosmiddel, geen ‘scheikundige verschillen’ noemen? Ik zie niet in hoe we het kenmerk van een element kunnen ontzeggen aan een stof die door duidelijke kleur- of spectrumreacties van een andere verschilt, terwijl we dit wel toekennen aan een andere stof die daarop alleen maar aanspraak maakt op grond van een heel klein verschil in basisch vermogen.

Als we eenmaal de deur ver genoeg hebben geopend om enige spectrumverschillen toe te laten, dan moeten we onderzoeken hoe gering een verschil moet zijn om een kandidaat door te laten. Ik zal uit eigen ervaring voorbeelden geven van enkele van deze twijfelachtige kandidaten.

En hier noemt de grote scheikundige verschillende gevallen van het heel merkwaardige gedrag van moleculen en stoffen die schijnbaar gelijk zijn, en waarvan men toch, als men ze heel grondig bestudeert, ontdekt dat ze verschillen vertonen die, hoe onmerkbaar ook, niettemin laten zien dat geen ervan een enkelvoudige stof is, en dat de 60 of 70 elementen die in de scheikunde worden aanvaard, het onderwerp niet meer volledig kunnen beschrijven. Hun namen zijn kennelijk legio, maar omdat het zogeheten ‘periodiek systeem’ een onbeperkte vermeerdering van elementen in de weg staat, dient Crookes een middel te vinden om de nieuwe ontdekking met de oude theorie in overeenstemming te brengen. ‘Die theorie’, zegt hij:

is zo uitvoerig bevestigd dat we niet gemakkelijk een verklaring van verschijnselen kunnen aanvaarden die er niet mee in overeenstemming is. Maar als we ons voorstellen dat de elementen bestaan uit een groot aantal stoffen die enigszins van elkaar verschillen in hun eigenschappen, en die, als ik de uitdrukking mag gebruiken, aggregaties van nevelvlekken vormen waar we vroeger afzonderlijke sterren zagen, of dachten te zien, dan kan het periodiek systeem niet langer worden gehandhaafd. Dat wil zeggen als we aan onze gebruikelijke opvatting van een element vasthouden. Laten we deze opvatting dan veranderen. Lees voor ‘element’ ‘elementaire groep’ – zulke elementaire groepen nemen dan de plaats in van de oude elementen in het periodiek systeem – en het probleem vervalt. Laten we bij het definiëren van een element niet uitgaan van een uiterlijke grens, maar van een intrinsiek kenmerk. Laten we bijvoorbeeld zeggen dat de kleinste weegbare hoeveelheid yttrium een verzameling elementaire atomen is die bijna oneindig veel meer op elkaar lijken dan op de atomen van een ander element dat dit benadert. Hieruit volgt niet noodzakelijkerwijs dat de atomen onderling absoluut gelijk moeten zijn. Het atoomgewicht dat we aan yttrium toeschrijven, stelt daarom slechts een gemiddelde waarde voor, waaromheen de werkelijke gewichten van de individuele atomen van het ‘element’ binnen bepaalde grenzen variëren. Maar als mijn hypothese houdbaar is, en we de atomen van elkaar konden scheiden, dan zouden we ontdekken dat hun gewicht varieert binnen nauwe grenzen aan beide kanten van het gemiddelde. De fractionatie zelf betekent het bestaan van zulke verschillen in bepaalde stoffen.

Zo hebben feit en waarheid opnieuw de ‘exacte’ wetenschap gedwongen haar opvattingen te verruimen en haar terminologie te veranderen, die het grote aantal stoffen versluierde, en deze tot één stof terugbracht – zoals de zevenvoudige elohim en hun menigten die door de materialistische geloofsfanatici werden omgevormd tot één Jehovah. Vervang de scheikundige termen ‘molecule’, ‘atoom’, ‘deeltje’, enz., door de woorden ‘menigten’, ‘monaden’, ‘deva’s’, enz., en men zou kunnen denken dat het ontstaan van goden, de oorspronkelijke evolutie van manvantarische intelligente krachten, werd beschreven. Maar de geleerde spreker voegt aan zijn beschrijvende opmerkingen iets toe dat nog meer te denken geeft; of dat bewust of onbewust gebeurt, wie zal het zeggen? Want hij zegt het volgende:

Tot voor kort gingen zulke stoffen voor elementen door. Ze hadden vaste scheikundige en natuurkundige eigenschappen; ze hadden erkende atoomgewichten.

Als we een zuivere verdunde oplossing van zo’n stof, bijvoorbeeld yttrium, nemen, en als we daaraan een overmaat van sterke ammonia toevoegen, krijgen we een neerslag die volkomen homogeen schijnt te zijn. Maar als we in plaats daarvan heel verdunde ammonia toevoegen in een hoeveelheid die voldoende is om slechts de helft van de aanwezige base te laten neerslaan, krijgen we niet direct een bezinksel. Als we het geheel stevig omroeren om zeker te zijn van een uniform mengsel van de oplossing en de ammonia, en het vat een uur laten staan, terwijl we zorgvuldig stof vermijden, blijft de vloeistof nog steeds helder en doorschijnend, zonder enig spoor van troebelheid. Na drie of vier uur zal echter een opaalkleurig waas verschijnen, en de volgende ochtend zal zich een bezinksel hebben gevormd. Laten we ons nu afvragen wat de betekenis van dit verschijnsel kan zijn. De hoeveelheid neerslag veroorzakende stof die was toegevoegd, was niet voldoende om meer dan de helft van het aanwezige yttrium te laten bezinken, en dus heeft zich enige uren lang een soort selectieproces voorgedaan. Het bezinksel is duidelijk niet willekeurig tot stand gekomen, waarbij die moleculen van de base werden ontleed die toevallig met een overeenkomstige molecule ammoniak in contact kwamen, want we hebben ervoor gezorgd dat de vloeistoffen gelijkmatig werden gemengd, zodat de ene molecule van het oorspronkelijke zout niet méér zou worden blootgesteld aan ontleding dan de andere. Als we verder de tijd in aanmerking nemen die verstrijkt vóór er een bezinksel verschijnt, kunnen we niet ontkomen aan de conclusie dat het proces dat de eerste paar uren aan de gang was, van selectieve aard is.

De vraag is niet waarom er een bezinksel ontstaat, maar wat bepaalt of ertoe leidt dat sommige atomen neerslaan en dat andere in oplossing blijven. Welke kracht laat elk atoom uit het grote aantal aanwezige atomen het juiste pad kiezen? We kunnen ons een richtinggevende kracht voorstellen die de atomen een voor een de revue laat passeren, en het ene uitkiest om neer te slaan en het andere om in oplossing te blijven, totdat alle aan de beurt zijn gekomen.

De cursivering in bovenstaande passage is van ons. Een wetenschapper kan zich terecht afvragen: Welke kracht stuurt elk atoom, en waardoor is de aard ervan selectief? De theïsten zouden de vraag beantwoorden door te zeggen: ‘God’, en zouden daarmee, filosofisch gezien, niets oplossen. Het occultisme antwoordt op zijn eigen pantheïstische gronden, en verwijst de lezer naar een volgend hoofdstuk: ‘Goden, monaden, en atomen’.¹⁹ De geleerde spreker ziet dit als zijn grootste zorg: de wegwijzers en sporen van een pad dat kan leiden tot de ontdekking en het volledige bewijs van een homogeen element in de natuur. Hij merkt op:

Om zo’n selectie tot stand te kunnen brengen, moeten er duidelijk enige kleine verschillen zijn op grond waarvan men kan selecteren, en dit is bijna zeker een verschil in basisch vermogen, zó klein dat het door geen enkele nu bekende proef kan worden opgemerkt, terwijl het zich wel ervoor leent om te worden ontwikkeld en vergroot tot een punt waarop het verschil door gewone proeven kan worden vastgesteld.

Er is geen wetenschappelijk bewijs nodig voor het occultisme, dat op de hoogte is van het bestaan en de aanwezigheid in de natuur van het ene eeuwige element, bij de eerste differentiatie waarvan de levensboom periodiek wortel schiet. Het occultisme zegt: de oude wijsheid heeft het vraagstuk eeuwen geleden opgelost. Ja, serieuze en ook spottende lezer, de wetenschap nadert langzaam maar zeker onze gebieden van het occulte. Ze wordt door haar eigen ontdekkingen gedwongen ons taalgebruik en onze symbolen over te nemen, of ze dit wil of niet. De scheikunde wordt nu door de feiten gedwongen om zelfs onze voorstelling van de evolutie van de goden en atomen te aanvaarden, die zo veelbetekenend en onmiskenbaar wordt afgebeeld door de staf van Mercurius, de god van wijsheid, en door de allegorische taal van de wijzen uit de oudheid. Een toelichting op de esoterische leer zegt:

. . . Bij elk begin (elk nieuw manvantara) groeit de stam van de asvattha (de boom van het leven en het zijn, de staf van Mercurius) uit de twee donkere vleugels van de zwaan (hamsa) van het leven, en daalt daaruit af. De twee slangen, de eeuwig levende en haar illusie (geest en stof), waarvan de twee koppen groeien uit de ene kop tussen de vleugels, dalen nauw ineengestrengeld af langs de stam. De twee staarten verenigen zich op aarde (het gemanifesteerde heelal) tot één, en dit is de grote illusie, o lanoe!

Iedereen weet wat de staf van Mercurius is, die al door de Grieken is gewijzigd. Het oorspronkelijke symbool – met de drievoudige kop van de slang – werd veranderd in een staf met een knop, en de twee lagere koppen werden gescheiden, waardoor de oorspronkelijke betekenis wat werd vervormd. Toch is het voor ons doel de best mogelijke illustratie, deze laya-staf omstrengeld door twee slangen. De wonderbaarlijke krachten van de magische staf van Mercurius werden terecht door alle dichters uit de oudheid bezongen, en degenen die de verborgen betekenis ervan begrepen, hadden daarvoor een heel goede reden.

Wat heeft de geleerde voorzitter van de Chemical Society of Great Britain in diezelfde lezing te zeggen dat enige betrekking heeft op, of betekenis voor, onze bovengenoemde leer? Erg weinig; alleen dit – en meer niet:

In mijn al eerder genoemde toespraak in Birmingham heb ik mijn toehoorders gevraagd zich de werking van twee krachten op de oorspronkelijke protyle voor te stellen. De ene is de tijd, gepaard gaande met een daling van de temperatuur. De andere, die als een machtige slinger heen en weer beweegt, met periodieke cyclussen van eb en vloed, rust en activiteit, is nauw verbonden met de onweegbare stof, essentie of bron van energie die elektriciteit wordt genoemd.

Het doel van een vergelijking als deze wordt bereikt als ze de aandacht vestigt op dat feit waarop ze de nadruk wil leggen, maar men moet niet verwachten dat ze noodzakelijkerwijs met alle feiten klopt. Naast het verlagen van de temperatuur en de periodieke eb en vloed van positieve of negatieve elektriciteit, nodig om de nieuw ontstane elementen hun bepaalde valentie te verlenen, moet kennelijk nog een derde factor in aanmerking worden genomen. De natuur werkt niet in een plat vlak, ze vraagt ruimte voor haar kosmogonische werkingen, en als we ruimte als derde factor introduceren, lijkt alles duidelijk. Laten we in plaats van een slinger, die tot op zekere hoogte wel een goed beeld vormt, maar als feit onmogelijk is, zoeken naar een bevredigender manier om uit te beelden wat naar mijn mening kan hebben plaatsgevonden. Laten we ons het zigzagdiagram voorstellen – niet in een vlak getekend, maar in de driedimensionale ruimte geprojecteerd. Welke figuur kunnen we het beste kiezen om te voldoen aan alle voorwaarden die hierbij een rol spelen? Veel feiten kunnen goed worden verklaard als men veronderstelt dat de projectie in de ruimte van de zigzagcurve van prof. Emerson Reynolds een spiraal is. Deze figuur is echter ontoelaatbaar, omdat de curve tweemaal in elke cyclus door een punt moet gaan dat, wat elektriciteit en scheikundige energie betreft, neutraal is. We moeten daarom een andere figuur kiezen. Een achtvorm [8], of dubbele lus, kan men tot een zigzaglijn verkorten en ook tot een spiraal, en deze voldoet aan alle voorwaarden van het probleem.

Een dubbele lus voor de neerwaartse evolutie, van geest naar stof; een andere spiraalvorm misschien op het weer-involuerende pad omhoog, van stof naar geest, en het noodzakelijke, geleidelijke en uiteindelijke weer opgaan in de laya-toestand, dat wat de wetenschap op haar eigen manier ‘het elektrisch neutrale punt’, enz., noemt, ofwel het nulpunt. Dit zijn de feiten en de verklaring die het occultisme biedt. Men kan het met de grootste zekerheid en het grootste vertrouwen aan de wetenschap overlaten om ze eens te bevestigen. Laten we echter wat meer vernemen over deze oervorm van de staf van Mercurius.

Zo’n figuur zal ontstaan uit drie heel eenvoudige gelijktijdige bewegingen. Ten eerste een enkelvoudige slingering heen en weer (zeg oost-west); ten tweede een enkelvoudige slingering loodrecht op de eerstgenoemde (zeg noord-zuid) met de halve slingertijd – d.w.z. tweemaal zo snel; ten derde een beweging loodrecht op deze twee (zeg naar beneden), die in haar eenvoudigste vorm een onveranderlijke snelheid zou hebben. Als we deze figuur in de ruimte projecteren, ontdekken we bij onderzoek dat de punten van de curven waar chloor, broom, en jodium worden gevormd, dicht onder elkaar komen; dat geldt ook voor zwavel, selenium, en tellurium, verder voor fosfor, arsenicum, en antimoon, en op dezelfde manier voor andere reeksen van onderling overeenkomende stoffen.

Men kan zich afvragen of dit schema verklaart hoe en waarom de elementen in deze volgorde verschijnen? Laten we ons een cyclische verplaatsing in de ruimte voorstellen, waarbij elke omwenteling getuige is van het ontstaan van de groep elementen die ik eerder heb voorgesteld als die elementen die tijdens een volledige schommeling van de slinger worden voortgebracht. Laten we veronderstellen dat één cyclus op die manier is voltooid, dat het centrum van de onbekende scheppende kracht op zijn machtige reis door de ruimte de oorspronkelijke atomen – de zaden, als ik die term mag gebruiken – langs zijn weg heeft afgeworpen: de atomen die zullen samensmelten en zich ontwikkelen tot de groepen die nu bekend zijn als lithium, beryllium, borium, koolstof, stikstof, zuurstof, fluor, natrium, magnesium, aluminium, silicium, fosfor, zwavel en chloor. Wat is de meest waarschijnlijke weg die dan wordt gevolgd? Als deze strikt werd beperkt tot hetzelfde temperatuurs- en tijdsgebied, zou de volgende elementaire groep die verschijnt weer die van lithium zijn geweest, en de oorspronkelijke cyclus zou eeuwig worden herhaald, en deze zou keer op keer dezelfde 14 elementen voortbrengen. De omstandigheden zijn echter niet geheel dezelfde. De ruimte en de elektriciteit zijn als tevoren, maar de temperatuur is veranderd, en dus, in plaats dat de lithiumatomen worden aangevuld met atomen die in alle opzichten daaraan analoog zijn, vormen de atomaire groepen die ontstaan als de tweede cyclus begint, geen lithium maar de rechtstreekse afstammeling daarvan: kalium. Stel dus dat de voortbrengende kracht in cyclussen heen en weer reist langs een achtvormig pad, zoals hierboven werd geopperd, terwijl tegelijk de temperatuur daalt en de tijd voortgaat – variaties die ik heb geprobeerd voor te stellen door de neerwaartse beweging – dan kruist elke lus van de achtvormige weg dezelfde verticale lijn op telkens lagere punten. Geprojecteerd in de ruimte, vertoont de curve een centrale lijn die neutraal is wat elektriciteit betreft, en neutraal in scheikundige eigenschappen – positieve elektriciteit aan de noordkant en negatieve aan de zuidkant. De overheersende valentie wordt bepaald door de afstand ten oosten en ten westen van de neutrale centrale lijn; één-atomige elementen zijn er één stap van verwijderd, twee-atomige twee stappen, enz. In elke opeenvolgende lus geldt dezelfde wet.

En, als om de stelling van de occulte wetenschap en de hindoefilosofie te bewijzen, dat tijdens de pralaya de twee aspecten van de onkenbare godheid, ‘de zwaan in de duisternis’ – prakriti en purusha, de natuur of de stof in al haar vormen en geest – niet langer blijven bestaan maar (absoluut) worden opgelost, vernemen we de wetenschappelijke conclusie van de grote Engelse scheikundige, die zijn bewijzen bekroont door te zeggen:

We hebben nu de vorming van de scheikundige elementen uit knopen en leegten in een oorspronkelijk vormloos fluïdum gevolgd. We hebben de mogelijkheid, ja zelfs de waarschijnlijkheid, aangetoond dat de atomen niet eeuwig bestaan, maar met alle andere geschapen wezens de kenmerken van verval en dood delen.

Het occultisme stemt hiermee in, want het kent de wetenschappelijke ‘mogelijkheid’ en ‘waarschijnlijkheid’ als aangetoonde feiten, die geen verder bewijs of enig extern fysiek getuigenis nodig hebben. Niettemin herhaalt het even beslist als ooit tevoren: ‘de stof is eeuwig, en wordt alleen maar periodiek atomair (haar aspect).’ Dit is even zeker als dat die andere stelling, die bijna unaniem door de astronomen en natuurkundigen wordt aanvaard – namelijk dat de slijtage van het lichaam van het heelal steeds doorgaat, en dat deze uiteindelijk zal leiden tot het uitdoven van de zonnevuren en de vernietiging van het heelal – zoals de wetenschappers zich dit voorstellen, onjuist is. Zoals altijd en eeuwig het geval is geweest, zal het gemanifesteerde heelal periodiek uiteenvallen: (a) na elke ‘dag van Brahma’ zal er een gedeeltelijke pralaya zijn; en (b) pas na het verstrijken van elke eeuw van Brahma een universele pralaya – de mahapralaya. Maar de wetenschappelijke oorzaken voor het uiteenvallen, zoals de exacte wetenschap die formuleert, hebben niets te maken met de werkelijke oorzaken. Hoe dan ook, het occultisme wordt nogmaals door de wetenschap bevestigd, want Crookes zei:

We hebben aangetoond, met argumenten die aan het scheikundig laboratorium zijn ontleend, dat er in stof die aan elke toets op het ‘element zijn’ voldoet, heel kleine nuanceverschillen zijn die selectie mogelijk maken. We hebben gezien dat het aloude verschil tussen elementen en verbindingen niet langer gelijke tred houdt met de ontwikkeling van de scheikunde, maar moet worden gewijzigd om een heel grote groep tussenliggende stoffen – ‘meta-elementen’ – op te nemen. We hebben aangetoond hoe aan de bezwaren van Clerk-Maxwell, hoe gewichtig deze ook zijn, het hoofd kan worden geboden. Ten slotte hebben we redenen aangevoerd voor de opvatting dat de oorspronkelijke stof werd gevormd door de werking van een voortbrengende kracht, die met tussenpozen atomen afwierp die waren voorzien van variërende hoeveelheden van oorspronkelijke vormen van energie. Als we over de bron van energie die in een scheikundig atoom is belichaamd enige gissingen durven te maken, kunnen we volgens mij vooropstellen dat de warmtestralingen die vanuit de weegbare stof van het heelal door de ether heen naar buiten worden verspreid, door middel van een ons nog onbekend natuurproces aan de grenzen van het heelal worden omgezet in de oorspronkelijke – de essentiële – bewegingen van scheikundige atomen. Op het moment dat deze atomen worden gevormd, graviteren ze naar binnen, en geven zo aan het heelal de energie terug die dit anders door stralingswarmte zou verliezen. Als dit vermoeden gegrond is, valt de verontrustende voorspelling van Sir William Thomson over de uiteindelijke ondergang van het heelal door het verdwijnen van zijn energie, in het water.

Mijne heren, het lijkt me dat het onderwerp ‘de elementen’ voorlopig op deze manier kan worden behandeld. Onze geringe kennis van deze grootste mysteries breidt zich gestaag, langzaam maar zeker uit.

Zelfs onze ‘zevenvoudige’ leer schijnt door een bijzondere en eigenaardige samenloop van omstandigheden de wetenschap te dwingen haar te aanvaarden. Als we het goed begrijpen, spreekt de scheikunde over 14 groepen oorspronkelijke atomen – lithium, beryllium, borium, koolstof, stikstof, zuurstof, fluor, natrium, magnesium, aluminium, silicium, fosfor, zwavel en chloor; en als Crookes de ‘dominante valenties’ bespreekt, somt hij zeven groepen hiervan op, want hij zegt:

Terwijl het machtige brandpunt van scheppende energie rondgaat, zien we het in opeenvolgende cyclussen in een deel van de ruimte zaden zaaien van lithium, kalium, rubidium, en caesium; in een ander deel chloor, broom, en jodium; in een derde, natrium, koper, zilver, en goud; in een vierde, zwavel, selenium, en tellurium; in een vijfde, beryllium, calcium, strontium, en barium; in een zesde, magnesium, zink, cadmium, en kwik; in een zevende, fosfor, arsenicum, antimoon, en bismut, [wat enerzijds zeven groepen oplevert; en nadat het] in andere delen de andere elementen [heeft gezaaid], nl. aluminium, gallium, indium, en thallium; silicium, germanium, en tin; koolstof, titanium, en zirconium, [voegt hij eraan toe:] Terwijl voor de drie groepen elementen die door prof. Mendelejev zijn verbannen naar een soort hospitaal voor ongeneeslijke zieken – zijn achtste familie – een natuurlijke plaats bij de neutrale as wordt gevonden.

Het kan interessant zijn om deze ‘zeven van de achtste familie van ongeneeslijke zieken’ te vergelijken met de allegorieën over de zeven oorspronkelijke zonen van ‘moeder, de oneindige ruimte’, of Aditi, en de achtste, door haar verstoten, zoon. Zo kan men veel vreemde toevalligheden ontdekken tussen ‘die tussenliggende schakels . . . die meta-elementen of elementoïden worden genoemd’, en de schakels die de occulte wetenschap hun noumena noemt, de intelligente geesten en heersers van die groepen monaden en atomen. Maar dit zou ons te ver voeren. Laten we er tevreden mee zijn dat het volgende feit wordt erkend: ‘deze afwijking van absolute homogeniteit kenmerkt de samenstelling van deze moleculen of verzamelingen van stof die we elementen noemen, en die misschien duidelijker zal zijn als we in onze verbeelding terugkeren tot de vroegste dageraad van ons stoffelijk heelal, en in tegenwoordigheid van het grote geheim proberen de processen van de evolutie van de elementen te beschouwen’. Zo neemt de wetenschap ten slotte, vertegenwoordigd door haar grootste beoefenaars, om zich verstaanbaarder te maken voor de leken, het taalgebruik van oude adepten zoals Roger Bacon over, en keert ze terug tot de ‘protyle’. Dit alles geeft hoop, en is een veelzeggend ‘teken van de tijd’.

Er zijn in feite veel van deze ‘tekens’, en het worden er dagelijks meer; maar geen ervan is belangrijker dan de zojuist genoemde. Want nu is de kloof tussen de occulte ‘bijgelovige en onwetenschappelijke’ leringen en de ‘exacte’ wetenschap volledig overbrugd, en bevindt zich ten minste een van de weinige eminente scheikundigen van deze tijd in het gebied van de oneindige mogelijkheden van het occultisme. Elke nieuwe stap die hij doet, zal hem dichter en dichter bij dat mysterieuze centrum brengen vanwaaruit de ontelbare paden uitstralen die de geest omlaag in de stof voeren, en die de goden en de levende monaden omvormen tot de mens en de bewuste natuur.

Maar we hebben in het volgende hoofdstuk nog iets meer over dit onderwerp te zeggen.

Noten

---