Theosophical University Press Agency

De Alexandrijnse traditie

I.M. Oderberg

Was het vooraf bekend dat er omstreeks het begin van het christelijke tijdperk een neerwaartse culturele cyclus in aantocht was en dat een vastberaden poging uit een spirituele bron zou moeten worden gedaan om daarin enig licht te laten schijnen? Daar lijkt het wel op, als we zien dat er in die tijd een aantal nieuwe bewegingen ontstonden en nieuw leven werd geblazen in vroegere pogingen, zoals de orfische, die haar oorsprong vond in het oude Griekenland en in de Romeinse tijden herleefde. Onder de verschillende stromingen van theosofisch denken in het spirituele leven van die tijd, waren er drie die steunden op de Alexandrijnse bibliotheek. Dat waren:

1) het neoplatonisme, een poging om de essentie van Plato’s filosofie te doen herleven;

2) het gnosticisme, dat gebruik maakte van de hermetische documenten die we nu kennen als de Corpus Hermeticum*; en

3) de poging om in de christelijke geschriften een filosofie in te voeren (zie het Evangelie van Johannes).

*Deze geschriften zijn waarschijnlijk Alexandrijnse vertalingen van zeer oude Egyptische gedachten.

Bovendien studeerde in het begin van de eerste eeuw n.Chr. Philo Judaeus (Philo van Alexandrië) in de bibliotheek, waar hij zo werd aangetrokken door de geschriften en gedachten van Plato, dat zijn eigen werken bekend werden als Hellenistisch judaïsme en een sterke invloed hadden op zowel de eerste Alexandrijnse christenen als de neoplatonisten.

De bibliotheek in Alexandrië werd gesticht door Ptolemaeus II Philadelphos, ‘de minnaar der mensheid’, rond de collectie van zijn vader Ptolemaeus I Soter, ‘de Redder’, beschermer van Egypte, die de eerste in Griekenland geboren farao werd. Philadelphos maakte de bibliotheek en haar groei tot zijn levensdoel; hij verzamelde de knapste geleerden uit het land om er te werken, goede kopieën te bemachtigen van alle beschikbare boeken die de moeite waard waren, en werken in vreemde talen in het Alexandrijns-Grieks te vertalen,

Men neemt aan dat het woord theosophia, dat ‘goddelijke wijsheid’ betekent, in de derde eeuw n.Chr. voor het eerst in Alexandrië door Ammonius Saccas werd gebruikt om te omschrijven wat volgens hem de essentie was van de voornaamste godsdiensten van zijn tijd, en zijn leer werd later bekend als het ‘eclectische theosofische stelsel’.

Ammonius Saccas heeft niets op schrift nagelaten, maar dankzij zijn leerlingen, voornamelijk Plotinus, gingen zijn werk en leringen niet verloren. In zijn school stond hij op strikte morele discipline, gebaseerd op een levenswijze die in overeenstemming was met de wetten van de natuur; hij was ook een voorstander van het oefenen en zuiveren van het denken door meditatie.

Het was de wens en het doel van Ammonius om alle sekten, volkeren en landen tot elkaar te brengen in één algemeen geloof – een geloof in één verheven, eeuwige, ongekende en naamloze Kracht, die het heelal beheerst door onveranderlijke en eeuwige wetten. Hij wilde aantonen dat er een oorspronkelijk theosofisch stelsel bestond, dat in het begin in alle landen in wezen gelijk was; verder wilde hij alle mensen ertoe bewegen hun ruzies en strijd te beëindigen en zich te verenigen in doel en gedachte als kinderen van één gemeenschappelijke moeder; . . . . zijn voornaamste doel, waarmee, naar hij geloofde, alle andere zouden kunnen worden bereikt, was om aan de verschillende religieuze leringen, als aan een veelsnarig instrument, één volle en harmonieuze melodie te ontlokken, die weerklank zou vinden in ieder waarheidlievend hart.¹

De werkelijke stichter van het neoplatonisme, het nieuwe of herleefde platonisme, was Ammonius, hoewel de school meestal wordt toegeschreven aan Plotinus, die de meest vooraanstaande van zijn leerlingen was; anderen waren Origenes, Herennius en Longinus. Tot voor kort waren westerse filosofen geneigd het neoplatonisme te zien als een verdraaiing van wat Plato leerde; ze gingen ervan uit dat de Alexandrijnen passages uit de werken van Plato uit hun verband hadden gehaald en een fantastisch bouwwerk van ideeën construeerden, die niets te maken hadden met die van de Academie in Athene. Sommige hedendaagse filosofen hebben echter in de oude literatuur aanwijzingen gevonden van een ‘ongeschreven filosofie’, die Plato deelde met enkele uitverkoren studenten.² Misschien ligt de grootste moeilijkheid wel in het gebrek aan inzicht in de rol die de mysteriescholen hebben gespeeld in de bloeitijd van de Griekse cultuur.

De theosofie van het neoplatonisme, zoals die door Plotinus tot uitdrukking werd gebracht, is tot ons gekomen in een reeks verhandelingen, de Enneaden of ‘Muzen’ genaamd, die werden samengesteld door zijn leerling Porphyrius.³ De emanatie van wezens uit het oneindige of het absolute werd voorgesteld als drie hypostasen, d.w.z. drie aspecten van het goddelijke of de godheid:

1) Het bovenzinnelijke Ene, ‘het beginsel van het heelal’, waaraan geen eigenschap kan worden toegekend; dan

2) Zijn eerste emanatie ‘nous, of goddelijk denkvermogen, of goddelijk intellect’ – in de platonische filosofie het hogere denkvermogen of de spirituele pool in de mensheid zowel als in de kosmos, en ten slotte

3) de ‘al-ziel’, soms logos genoemd, tweevoudig in haar openbaring: de ‘hemelse ziel’, opziend naar het goddelijk denkvermogen, en de lagere of ‘verwekkende ziel’ die de stoffelijke wereld voortbrengt.

Plotinus zag de mens als een miniatuur heelal, een replica van het grote, die ernaar streeft zich weer met het goddelijke te verenigen door ‘onszelf één uit onze veelheid’ te maken. Niet alleen is de eerste emanatie uit het Ene het intellectuele beginsel (nous), maar ‘licht is zichtbaar door licht: het intellectuele beginsel ziet zichzelf; en dit licht dat de ziel beschijnt verlicht haar’ (Enneaden, 5:3:8, vert. Preller-Ritter). Dit ‘licht’ is niet zijn stoffelijke manifestatie, zoals we die op aarde waarnemen, maar een spirituele essentie die licht werpt op het wezen van het Zijn.

Wat de ziel betreft, stelde Plotinus dat deze was neergedaald in het generatieve of stoffelijke bestaan om het wezen daarvan te ervaren; daarna keert ze gezuiverd terug naar de oorspronkelijke bron in de spirituele en goddelijke gebieden van het Zijn. Opgenomen te blijven in materiële verwikkelingen, werd gezien als een vernedering van de ziel, waarvan ze zich moest bevrijden. In het hoofdstuk ‘Problemen van de ziel’ zinspeelt hij op de behoefte van de ziel aan materie en de behoefte van de materie aan de ziel; beide helpen elkaar in overeenstemming met een ‘wet van noodzakelijkheid’, en de zielen volgen hun eigen weg en worden magnetisch aangetrokken tot het stoffelijke bestaan, terwijl de stof ‘streeft’ of verlangt naar de geest. Maar . . .

De zielen van de mensen die als het ware hun beeltenis zagen in de spiegel van Dionysus, zijn dat gebied binnengegaan door een sprong omlaag vanuit het Allerhoogste: maar zelfs zij zijn niet afgesneden van hun oorsprong, van het goddelijke intellect; het is niet zo dat zij bij hun komst het intellectuele beginsel hebben meegesleurd in hun val: maar hun hoger deel, ofschoon zij zelfs tot de aarde zijn afgedaald, blijft voor altijd boven de hemelen. – 4:3:12

Voor Plotinus betekende ‘zuivering’ het scheiden van de intellectuele ziel van de lichamelijke ziel en van het lichaam (5:3:9). Dit loopt parallel met een opvatting in de Indiase filosofie, die stelt dat de lagere pool van het denken een verbinding heeft met de hogere, en ook met de meer stoffelijke aspecten van de mens. Het komt ook overeen met de suggestie van Paulus, dat de ziel de schakel vormt tussen lichaam en geest. Volgens Plotinus is onze opgave in het leven niet alleen het kwade uit ons karakter te bannen, maar om goed te worden, niet slechts ‘foutloos, maar God te zijn’.

We kunnen de theosofie van Ammonius, zoals die door Plotinus is doorgegeven, als volgt samenvatten:

1) het Ene, dat boven alle bestaan en beschrijving uitgaat;

2) de ideeën, d.w.z. de spirituele prototypen of essenties van de wezens;

3) de vormen (of bovenzinnelijke aspecten van de entiteiten) in het goddelijk denkvermogen;

4) de kosmos, tot leven gebracht, in stand gehouden en geleid door de wereldziel of logos; en

5) de essentiële aard van de mens als een intelligente geest (tijdelijk gehuisvest in een stoffelijk, aards, lichaam), wiens enig doel is zijn weg terug te vinden naar de goddelijke wereld waar hij thuishoort.

Het voetspoor van Ammonius volgend, probeerde Plotinus zijn leerlingen te inspireren tot het ontdekken van hun werkelijke aard, en hen uit de beperkingen van hun dagelijks zelf te leiden naar de ware bron van het leven.

Deze ware bron van het leven, waarnaar wordt verwezen, vormt de grondslag van de nadruk die de hedendaagse theosofie legt op de broederschap van de mensheid en van alle andere bewoners van onze aarde. De gezamenlijke oorsprong, het feit dat ieder put uit universele energieën en intelligentie, zoals die worden geleid via de planeet als een biosfeer, maakt ons allen verwant. Met andere woorden, wat wij belichamen delen we en wisselen we voortdurend uit met anderen, en door dat te doen zijn we verantwoordelijk voor elkaar en voor de harmonieuze ontwikkeling van het hele organisme, waarvan wij als het ware de cellen zijn. De broederlijke verbondenheid van de mensheid met de andere bewoners van de aardbol, is daarom meer dan een op sentimenten gebaseerde leus.

Om het stelsel van Plotinus en de hedendaagse theosofie in enkele woorden samen te vatten: alles draait om het goddelijke, geest, ziel en lichaam, en de verschillen die men waarneemt vinden hun oorzaak in de verhouding tussen wat tot de grote kosmos behoort en wat tot de kleine of microkosmos – de mens. Het fundamentele punt is de identiteit van het goddelijke in de mens met het goddelijke in het grote universum of de macrokosmos.

De neoplatonische school in Alexandrië bloeide tot 415 n.Chr., toen Cyrillus, de bisschop van Alexandrië, een groep van zijn monniken opstookte om de grote neoplatonist Hypatia aan te vallen en te doden. Ondanks het feit dat Origenes de vrijzinnige humane leringen van Ammonius in het christendom had ingevoerd, het had ‘geneoplatoniseerd’, om een woord te smeden, nam die invloed snel af. Na de vijfde eeuw bleef de stroom van inspiratie door vloeien, zij het grotendeels langs verborgen kanalen, maar soms ook openlijk erkend. De laatste van de grote figuren uit deze beweging was Proclus, die evenals Plotinus drie eeuwen vóór hem, door zijn tijdgenoten werd betiteld als de ‘gereïncarneerde Plato’. Dat was misschien eerder bedoeld als een bewijs van waardering dan als een werkelijk feit.

Na bijna acht eeuwen kreeg de Alexandrijnse traditie de genadeslag door de vernietiging van de bibliotheek en haar museum, maar de geest die de filosofen had geïnspireerd, breidde zich uit naar andere plaatsen, zoals bijvoorbeeld Byzantium. Hij bloeide op in de Platonische Academie, die in Florence werd gesticht door De Medici, waardoor Ficino de gelegenheid kreeg de platonische teksten uit te geven die vele eeuwen lang niet meer beschikbaar waren, en waardoor grote kunstenaars zoals Michelangelo en Da Vinci werden geïnspireerd. Eeuwen later oefenden de platonisten van Cambridge grote invloed uit op de Engelse humanistische tradities, wat leidde tot het werk van Thomas Taylor in de achttiende en het begin van de negentiende eeuw, dat op zijn beurt weer een stimulans werd voor William Blake, Shelley, en andere vooraanstaande dichters. Er zou veel meer kunnen worden gezegd, maar de kracht van de neoplatonische traditie wordt waarschijnlijk het best samengevat als het besef van het goddelijke in de kosmos en in het zelf van alle wezens.

Noten

Oude beschavingen: Egypte

Artikelen van I.M. Oderberg

---