Deel 1 – Haar leven in Rusland

1 – Haar afkomst

 

Bij het lezen van de vele brieven, interviews en omvangrijke geschriften van HPB, vindt men maar enkele regels over haar voorouders. Blijkbaar was ze niet geneigd zich op haar afkomst te beroemen, hoe opmerkelijk die ook was. Onderzoekers moeten voor informatie andere bronnen raadplegen.

Haar moeder, Helena von Hahn, was een beroemde romanschrijfster. Toen haar boeken verschenen werden ze ‘beschouwd als uitzonderlijke gebeurtenissen in de Russische literatuur. . . . Ze werd erkend als de vrouwelijke gelijke van de grote Lermontov, en beroemde critici zoals Belinsky wijdden artikelen aan haar.’¹ Ze is de George Sand van de Russische literatuur genoemd.² HPB’s grootmoeder van moederszijde, prinses Helena Pavlovna Fadjejev – bij wie Blavatsky een groot deel van haar kinderjaren en jeugd woonde – was een wetenschapper en kunstenares van betekenis. De prinses behoorde tot een van de oude families van Rusland, de Dolgoroeki’s, die tien eeuwen teruggaat tot vikingvorst Roerik, stichter van wat later het Russische keizerrijk is geworden. Hij staat ook bekend als de prins van Roes, waaraan Rusland zijn naam ontleent.

Onder de directe voorouders van HPB zijn Russen, Franse hugenoten en Duitsers. Gaat men ver terug, dan vindt men ook Scandinaviërs, want wonderlijk genoeg was Roerik geen Slaaf maar een viking. In de National Geographic van maart 1985 staat onder het hoofd ‘When the Rus Invaded Russia . . . Viking Trail East’ te lezen:

De vikingen hadden zich tot diep in Rusland gevestigd toen Scandinavische krijgers en handelaars, die bekendstonden als de Roes, de eerste georganiseerde staat in het land stichtten en hun naam aan een toekomstig rijk gaven. De legendarische Roerik van de Roes werd in 862 n.Chr. vorst van Novgorod. Duizend jaar later siert zijn bronzen gestalte een kolossaal monument op het Kremlinplein van die stad. Omstreeks de elfde eeuw strekte [een handelsweg en] een Roes-staat, met Kiev als centrum, zich uit van de Oostzee tot de Zwarte Zee.

De oudste kronieken vermelden dat Roerik en zijn twee broers Rusland niet waren binnengevallen, maar waren uitgenodigd om te komen. Zelfs een Amerikaanse reisgids voor de Sovjetunie maakt hier melding van.³ Blavatsky vertelt het legendarische verhaal in haar artikel over Vader en Zonen van Toergenjev: ‘Nadat de Slaven hem hadden gesmeekt te komen en over het land te regeren, werd Roerik naar men zegt door de afgevaardigden met deze onheilspellende woorden toegesproken: ‘Ga met ons mee, grote vorst . . . want ons moederland is omvangrijk; maar er is weinig orde in te vinden.’’’ HPB voegt hieraan toe: ‘Hun nakomelingen zouden deze woorden met evenveel, zo niet met meer recht kunnen herhalen’.⁴

Vorst Jaroslav de Wijze en Michael van Tsjernigov, een vorst die heilig werd verklaard, behoren tot de afstammelingen van Roerik in de stamboom van HPB. Later kwam vorst Jakov, de bekende gunsteling van Peter de Grote.

Het Franse element kwam in de familie toen HPB’s overgrootvader vorst Paul trouwde met Henriette de Plessis, dochter van een Franse adellijke hugenoot, die naar Rusland emigreerde en aan het hof van Katharina de Grote diende. Aan dit Franse hugenotenbloed in het voorgeslacht van Blavatsky wordt door schrijvers gewoonlijk stilzwijgend voorbijgegaan, maar de moed van de hugenoten tijdens wrede godsdienstvervolging moet zeker zijn invloed hebben gehad.

De dochter van vorst Paul en Henriette was HPB’s grootmoeder van moederszijde, prinses Helena Pavlovna. Ze was in haar tijd iets bijzonders. Academies en universiteiten waren toen in Rusland niet toegankelijk voor vrouwen en ze was in hoofdzaak autodidact. Helena Pavlovna was een voortreffelijke kunstenares en musicus en sprak vloeiend vijf talen. Ze studeerde zowel klassiek als modern Grieks en onderwees later de grondbeginselen van beide aan HPB, die ook heel vaardig was in vreemde talen.⁵ Het wetenschappelijke werk van haar grootmoeder betrof plantkunde en archeologie. Een beroemde Britse wereldreiziger, Lady Hester Lucy Stanhope, schreef in een boek over Rusland:

In dat barbaarse land ontmoette ik een bijzondere vrouwelijke wetenschapper, die in Europa beroemd zou zijn, maar . . . er was niemand die de betekenis van haar wetenschappelijke kennis besefte.⁶

Het wetenschappelijke werk van Helena Pavlovna werd door verschillende wetenschappers van betekenis erkend, onder wie Alexander von Humboldt. Ze voerde een uitvoerige briefwisseling met geoloog Sir Roderick Murchison, een van de stichters van de Royal Geographic Society in Engeland.⁷ De Franse geoloog Hommaire de Hell, die zeven jaar in Rusland doorbracht, schreef over haar gastvrijheid en haar prestaties,⁸ en noemde om haar te eren een nieuw ontdekt fossiel, Venus Fadjejev. Zelfs nu nog wordt Helena Pavlovna in Rusland gewaardeerd, zoals een van onze vertalers, Cathy Young, meedeelt.

In 1813, op drieëntwintigjarige leeftijd, trouwde de prinses met Andrej Fadjejev, die een bestuursambt bekleedde en tenslotte gouverneur van een provincie werd.⁹ Zijn overgrootvader, kapitein in het leger van Peter de Grote, sneuvelde in de slag van Poltava, toen de Zweedse koning Karel XII Rusland was binnengevallen. De grootvader van Andrej bezweek aan de wonden die hij in een van de Turkse oorlogen had opgelopen, terwijl zijn oom sneuvelde tijdens de inval van Napoleon in 1812. Het moet voor HPB meer dan een puur theoretische geschiedenisles zijn geweest toen ze over deze afschuwelijke oorlogen las waarin haar eigen bloedverwanten omkwamen.¹⁰

Hoewel het huishouden bedienden had, voedde prinses Helena haar kinderen zelf op: eerst Helena Andrejevna, de moeder van Helena Petrovna; daarna Katharina, de toekomstige moeder van graaf Witte, die de eerste premier van Rusland werd; vervolgens Rostislav, in zijn tijd bekend als generaal in het leger, historicus en sociaal hervormer;¹¹ en tenslotte Nadja of Nadjezjda, die maar drie jaar ouder was dan Helena Petrovna en haar geliefde kameraad in hun jeugd. Helena Andrejevna zei eens over haar moeder: ‘Zelfs als ik u vertelde dat onze moeder onze voedster, oppas, lerares en beschermengel was, dan zou dat toch niet al haar opofferende, eindeloze, onzelfzuchtige aanhankelijkheid beschrijven waarmee ze voortdurend ons leven verblijdde.’¹² Later zou ze hetzelfde doen voor haar kleinkind, de toekomstige Helena Blavatsky.*

*Met drie Helena’s in de familie van HPB is het voor de identificatie gemakkelijk dat in Rusland de tweede naam altijd de eerste naam van de vader is met een uitgang die ‘zoon van’ of ‘dochter van’ betekent. Zo werd Helena Pavlovna genoemd naar Paul; Helena Andrejevna naar Andrej; en Helena Petrovna naar haar vader, Peter. In Rusland spelt men Helena gewoonlijk als Elena (uitspraak: Jelena).

Haar goede daden beperkten zich niet tot haar eigen familie: als weldoenster van de armen heeft Helena Pavlovna veel gezinnen van de hongerdood gered en heeft ze een toevluchtsoord voor kinderen gesticht.¹³ Als Russisch orthodoxe christen was de grootmoeder diep religieus, en Helena Petrovna werd in die geest opgevoed. De oude dame zei vaak: ‘God is alwijs, de algoede, die alles in de wereld prachtig en nuttig heeft geschapen.’¹⁴ Een negentiende-eeuwse schrijver vermeldde dat de prinses ‘een heel hoge leeftijd bereikte [!] . . . ze werd 72 jaar’.¹⁵

* * *

Men kan de Duitse afkomst van HPB terugvoeren via haar vader, Peter von Hahn, tot de beroemde middeleeuwse kruisvaarder graaf Rottenstern, van wie het leven eens werd gered door het kraaien van een haan toen een Saraceen zijn tent binnenkwam om hem te doden. Uit dankbaarheid voegde de graaf aan zijn naam het Duitse woord voor haan toe.¹⁶

Als graven en gravinnen waren de Von Hahns bekend in Duitsland en later in Rusland, waarheen de voorouders van Peter enkele generaties voor zijn geboorte waren geëmigreerd. Gedurende de zeventiende en achttiende eeuw oefende niet alleen de Nieuwe Wereld maar ook Rusland aantrekkingskracht uit op vervolgden en avonturiers. HPB spreekt over deze westerse ent op Russische stam. De namen van de emigranten ‘werden in sommige gevallen zo verrussischt dat ze niet meer te herkennen waren. Zo werden bijvoorbeeld de Engelse Hamiltons de ‘homutovs’!’¹⁷

Peter von Hahn volgde een militaire loopbaan en bracht het voor zijn pensionering tot kolonel. Zijn vader, generaal Alexis von Hahn, verwierf speciale erkenning omdat hij een beslissende veldslag in Zwitserland had gewonnen, waar hij tijdens de Russische bezetting commandant van Zürich werd. Hij trouwde met gravin Elizabeth Maksimovna von Pröbsen, Helena Petrovna’s Duitse grootmoeder, van wie de kleindochter haar zilverachtige, krullende haar en haar levendige, opgeruimde, onbezorgde aard erfde.¹⁸

Helena Petrovna’s vader gaf blijk van een ander soort humor, het sarcasme van een verstokte scepticus. Hij was ontwikkeld en belezen en had weinig behoefte aan religie en occulte zaken – hij noemde ze ‘gebazel van kindermeisjes’. Zijn reacties op de ontluikende psychische vermogens van zijn dochter zullen later interessante lectuur vormen.

Aan vaderszijde was Helena Petrovna’s oudtante,¹⁹ gravin Ida Hahn-Hahn, een bekende Duitse schrijfster, van wie zowel in Engeland als op het vasteland boeken werden uitgegeven. Door een vreemde samenloop van omstandigheden hielden Helena Petrovna’s moeder en deze oudtante zich bezig met een gemeenschappelijke zaak. In het voorwoord van de tweede uitgave van haar moeders Volledige Werk, dat in 1905 werd uitgegeven, staat het volgende:

In de jaren dertig van de vorige eeuw verschenen in Frankrijk, Duitsland en Rusland kort na elkaar verschillende romans, waarin voor het eerst in de geschiedenis vragen over de sociale positie van de vrouw in al haar aspecten werden behandeld. Men zou het begin van de zogenaamde feministische beweging en het vrouwenkiesrecht in de westerse wereld in feite kunnen terugvoeren tot deze romans. Drie schrijfsters waren hiervoor verantwoordelijk: de beroemde George Sand in Frankrijk, gravin Ida H. Hahn-Hahn in Duitsland en Helena Andrejevna Hahn [de moeder van HPB] in Rusland, die schreef onder het pseudoniem Zenaida R-va. Ze probeerden in hun geschriften het ongelukkige lot en de ellendige sociale positie van vrouwen aan te tonen, die óf door de omstandigheden werden gedwongen buiten de kring van het huwelijksgeluk te blijven, óf de volledige schipbreuk van hun huwelijk te overleven.²⁰

Helena Andrejevna hield zich in haar boeken ook bezig met andere onrechtvaardigheden dan die vrouwen werden aangedaan, en ze was een van de eersten die dat in Rusland deed. De heldin in haar veelgeprezen roman, Theophania Abbiadzjio, tuurt terwijl ze op een avond langs de huizen van de rijken loopt, door de ramen naar binnen en ziet daar dames, die opzichtig gekleed zijn met veren en briljanten. Onwillekeurig vraagt Theophania: ‘Waaraan verdienen ze deze voorrechten? Hoe rechtvaardigen ze die? Waarom krijgen zij alles, terwijl anderen als verschoppelingen rondzwerven, verstoken van alle vermaak en vreugde . . . maar toch drukt al het werk, alle inspanning op deze verschoppelingen?’ Als ze daarna door een arme straat gaat met kleine, armzalige, half in de grond verzonken huizen, ziet ze ‘de afschrikwekkende gezichten van de kolenstokers. . . . Daar wonen de mensen die het leven van de hele stad gaande houden, maar ze zijn onzichtbaar en door iedereen vergeten.’ Niet ver weg genieten de rijken van vuurwerk, terwijl ‘honderd stappen verder een heel gezin op een stuk vochtige grond van honger omkomt, en geen enkel vonkje verandert in hemels manna en valt op hun hoofd om hen te redden’.²¹ In de boeken van HPB vinden we dezelfde diepe bewogenheid voor het lijden van anderen. In De Stem van de Stilte, een boek dat naar men zegt op Tennysons nachtkastje lag toen hij stierf,²² vinden we de volgende regels:

Laat uw ziel het oor lenen aan iedere kreet van smart, zoals de lotus zijn hart opent om de morgenzon in te drinken.

Laat niet de felle zon één traan van smart drogen vóór u die zelf van het gezicht van iemand die lijdt heeft afgewist.

Maar laat elke brandende menselijke traan uw hart raken en daar blijven bestaan en wis hem nooit af voordat het leed dat hem deed vloeien is weggenomen.²³

Deze tranen, u met een groot meedogend hart, zijn de stromen die de velden van onsterfelijke barmhartigheid bevloeien. Op die grond ontluikt de middernachtelijke bloem van Boeddha,* die moeilijker is te vinden en nog minder vaak voorkomt dan de bloem van de vogayboom. . . . Weet dat de stroom van bovenmenselijke kennis . . . die u heeft verkregen, uit uzelf . . . in een andere bedding moet worden geleid. . . . Zijn reine zoete wateren moeten worden gebruikt om de bittere golven van de oceaan te verzachten – die machtige zee van smart, gevormd uit de tranen van mensen.²⁴

*Adeptschap: de ‘bloesem van bodhisattva’. (HPB)

De loopbaan van Helena Andrejevna als schrijfster begon pas toen haar dochter Helena Petrovna vijf jaar was. We richten onze aandacht nu op de geboorte van haar eerste kind, toen de moeder nog maar zeventien was.

 

---

HPB: Het bijzondere leven en de invloed van Helena Blavatsky, blz. 3-7

© 2008  Theosophical University Press Agency
Daal en Bergselaan 68, 2565 AG Den Haag

---