Theosophical University Press Agency

Wat is leven?

Andrew Rooke

Velen van ons hebben wel eens de verdrietige ervaring gehad van het zien van het lichaam van een overleden familielid of vriend bij een begrafenis. We staren naar het lichaam, terwijl onze geest vol beelden is van gebeurtenissen uit het leven van de persoon in kwestie. Op zo’n moment is het ons heel duidelijk dat het lichaam dat voor ons ligt en de levende persoon in onze dierbare herinneringen niet dezelfde zijn. De essentie van degene van wie we hielden is vertrokken – maar hoe zouden we die essentie moeten omschrijven? Wat is leven?

De meeste lezers zullen er net als ik verbaasd over zijn dat de wetenschap op deze fundamentele vraag geen definitief antwoord heeft. De wetenschap kan in detail het mechanisme van het leven beschrijven, maar kan niet zeggen wat de beweginggevende kracht is die de machine doet draaien. De wetenschap kan het leven ook niet definiëren aan de hand van het ontbreken ervan – de dood – want men is het er in wetenschappelijke kringen niet over eens wat nu eigenlijk het exacte moment van de dood bij mensen bepaalt. Honderd jaar geleden definieerden de artsen de dood als het moment waarop het hart ophoudt met kloppen, terwijl men tegenwoordig meer ertoe neigt de dood te definiëren als het moment waarop de hersenactiviteit stopt, hoewel sommige cellen daarna nog voortleven. Het ligt voor de hand om mensen evenals bacteriën als levende organismen te beschouwen, maar hoe staat dat met de meeste virussen die wel DNA bevatten maar zich zonder hulp van een levende gastheer niet kunnen voortplanten, en prionen die geen levenregulerend DNA bezitten? En wat moeten we denken van computervirussen, die veel van de kenmerken van levende wezens vertonen maar geen vorm bezitten die wij als een levend wezen zouden herkennen?

De populaire amusementsindustrie heeft dit thema opgepakt in recente filmseries zoals de Terminator en The Matrix, waarin biologische en mechanische wezens met elkaar worden vergeleken, tegenover elkaar zijn gesteld en met elkaar in conflict komen. Zelfs hier erkennen zowel de machines als de mensen dat levende organismen iets hebben wat machines niet lijken te hebben. Eén poëtische wetenschapper merkte onlangs op: ‘We moeten een apparaat en een levend wezen – een plant, een dier of een mens – nooit met elkaar verwarren; want een apparaat, hoe complex ook, mist wezenlijk een holistische, ‘levende’ structuur door het ontbreken van samenhang en doordat dingen steeds op dezelfde manier worden herhaald. Een levend schepsel lijkt meer op een gedicht dat diepere dimensies onthult en uitdrukking geeft aan nieuwe eigenschappen op ieder organisatieniveau: de letter, het woord, de zin en de versvorm.’¹

Een boek dat ik in de bibliotheek van het ziekenhuis waar ik werk tegenkwam, getiteld What is Life?,² geeft een hedendaagse wetenschappelijke kijk op dit eeuwenoude vraagstuk. Het is gebaseerd op complexe en technische discussies tussen Duitse wetenschappers en filosofen aan het eind van de jaren negentig die betrekking hebben op drie belangrijke gebieden van wetenschappelijk onderzoek:

De vraag of levende wezens onderworpen zijn aan onzichtbare energievelden die hen met elkaar verbinden en die helpen bij de communicatie binnen en tussen levende wezens (bio-elektrische velden).

Het feit dat levende wezens hun eigen licht lijken voort te brengen speelt een belangrijke rol bij het definiëren van wat ‘levend’ is (biofotonen).

Leven en evolutie lijken in het geheel niet te zijn gebaseerd op de darwinistische opvatting van ‘het overleven van de sterksten’ maar veeleer pogingen te zijn tot samenwerking, en niet te worden bepaald door strijd en conflict.

Wetenschappers weten al geruime tijd dat levende cellen en organismen elektrische velden om zich heen hebben. Dit feit wordt al meer dan vijftig jaar door artsen toegepast bij het maken van elektrocardiogrammen, en meer recent bij verfijnde methoden voor het in kaart brengen van de elektrische signalen in de hersenen. Langgeleden speculeerde Sokrates, zich baserend op Plato’s vormtheorie (vormen = eide [Grieks]) dat de fysieke vorm van een organisme het gemanifesteerde resultaat is van de potentiële vorm ervan die in de materie besloten ligt. In de 16de eeuw sprak de arts, natuurkenner en filosoof Paracelsus over het bestaan van een geestelijk lichaam of ‘archaeus’ als het model voor het fysieke lichaam. Aan het begin van de twintigste eeuw werd dit idee nieuw leven ingeblazen door de embryoloog Hans Driesch, die geloofde dat de chemische boodschappers van de levensprocessen, de genen, slechts de stoffelijke componenten waren voor de opbouw van het lichaam. De controlerende factor zou niet-stoffelijk en niet-fysiek van aard zijn. In de jaren twintig introduceerde de bioloog Alexander Gurwitsch de term ‘morfogenetische velden’ om de beheersende kracht achter levende vormen te beschrijven, een term die in de jaren tachtig door de bioloog Rupert Sheldrake nieuw leven werd ingeblazen. Terwijl niet-fysieke informatiedragende velden onderwerp van controverse blijven, onderzoeken wetenschappers tegenwoordig hoe onze cellen elektromagnetische velden gebruiken voor communicatie binnen elke individuele cel en op afstand bij het opbouwen van organen en lichamen; en hoe elektrische velden zoals die worden voortgebracht door hoogspanningsleidingen en mobiele telefoons wellicht op subtiele wijze de eigen elektrische velden van het lichaam kunnen beïnvloeden.

Licht wordt inherent geassocieerd met elektromagnetisme. In de jaren twintig wees Gurwitsch op het feit dat cellen licht uitzenden en dat dit invloed zou kunnen hebben op de celdeling en het opbouwproces van levende organismen. Hij noemde dit licht ‘mitogenetische straling’ wat, nu we over betere instrumenten beschikken, opnieuw de aandacht van de wetenschap heeft getrokken en tot de wetenschap van de biofotonica heeft geleid. Biofotonen – zwakke maar gebundelde elektromagnetische golven die door alle levende systemen worden uitgezonden – lijken nauw geassocieerd te zijn met de fysiologische en biologische functies van cellen als levende wezens. Hedendaagse Europese onderzoekers, vooral Fritz-Albert Popp en zijn team, hebben gesuggereerd dat biofotonen wellicht de sleutel vormen tot het begrijpen van de hoge snelheid waarmee informatieoverdracht – die nodig is voor het in gang zetten van de stofwisseling, groei en differentiatie – binnen en tussen de cellen plaatsvindt.

Speculaties over het belang van onzichtbare bio-elektrische velden en licht voor de opbouw en het onderhoud van levende organismen zullen mensen die de theosofie bestuderen wellicht bekend voorkomen. In de theosofische literatuur vindt men het standpunt dat het fysieke lichaam wordt opgebouwd en in stand gehouden binnen het model van het onzichtbare astrale lichaam. Beide lichamen worden gevoed en bezield door stromen van levensenergie of prana die in en om het fysieke lichaam circuleren en elkaar doordringen in een fantastisch, veranderlijk caleidoscopisch samenspel van licht en kleur. Het leven staat niet los van zijn stoffelijke manifestatie, maar is de geestelijke kracht achter alles, die zich op ontelbare manieren uitdrukt in de verschillende levens en vormen van energie, zowel stoffelijke als onzichtbare. ‘Het leven als een entiteit of proces is alles wat er is, de basis of essentie van alles wat bestaat – zonder begin en zonder einde. Het is de geestelijke elektriciteit, of de vitale svabhava, van de monade, die deze vanuit zichzelf tevoorschijn doet stromen en zó de individuele kenmerken van iedere entiteit, hemels of aards, voortbrengt’ (Encyclopedic Theosophical Glossary). Men kan het leven omschrijven als de enorme verscheidenheid van aspecten van bewustzijn in ruimte en tijd. G. de Purucker zegt hierover:

Bewustzijn is de bron, en deze bron brengt door zijn eigen inherente krachten en energieën, vermogens en eigenschappen, uit zichzelf leven voort: niet op één bepaald tijdstip, maar onophoudelijk en eeuwig, en zolang zijn eigen bestaan voortduurt. Bewustzijn en leven samen verwekken de manifestaties van kracht en energie en brengen deze uit zichzelf voort, en die doen op hun beurt de stof en substanties van het universum neerslaan, zoals wijn zijn droesem doet bezinken.
– vgl. De esoterische traditie, blz. 421

Het voorgestelde bestaan van bio-elektrische en morfogenetische velden, met cellen die door middel van licht communiceren, wijst op een andere kijk op evolutie dan de darwinistische. In plaats van de voortdurende strijd om het bestaan, kan het wel eens zo zijn dat expansie van samenhangende bewustzijnstoestanden, harmonie, en streven naar samenwerking de overheersende factoren zijn in de evolutionaire ontwikkeling. What is Life? illustreert dit met een rijk scala aan experimenten en voorbeelden van recente waarnemingen overal in de wereld betreffende sociale verbanden in de natuur, symbiose, samenwerking tussen diersoorten, tussen dieren en planten, tussen planten onderling, en tussen planten en schimmels. Een indrukwekkend voorbeeld uit de microwereld wordt gegeven door journalist Reinhard Eichelbeck. De amoebeachtige wezentjes vormen samen een slijm waarin ze gewoonlijk hun leven al rondkruipend doorbrengen, en zich met bacteriën voeden. Maar als er een tekort aan voedsel dreigt, wordt een verbazingwekkend verschijnsel waargenomen:

Zodra een van de amoeben van honger dreigt om te komen, zendt hij een chemische boodschap uit. Andere amoeben geven het bericht door, door ook die stof te produceren. Zodra deze een bepaalde concentratie heeft bereikt, komen alle amoeben uit de omgeving bij elkaar – soms wel 100.000 – en vormen samen een wezen dat op een naaktslak lijkt.

Allemaal handelen ze op gecoördineerde en synchrone wijze, en ze bewegen zich nu, geleid door hun licht- en warmtesensoren, als een kleine naaktslak in de richting van een warm en zonnig plekje. Nadat ze dat hebben gevonden, vormen ze samen een halve cirkel waaruit een steeltje groeit, doordat sommige amoeben zichzelf uitstrekken, vervolgens hard worden, en sterven. Anderen klimmen daar bovenop, verharden en sterven ook, en zo verder.

Nadat zo’n 20% van de amoeben zichzelf heeft opgeofferd ten gunste van de groep, klimmen de overblijvende op het steeltje en vormen een capsule, en veranderen in sporen. Enige tijd daarna opent de capsule zich en de sporen worden door wind en regen meegenomen naar graziger weiden. Ieder spore verandert weer in een amoebe – en het hele spel begint van voren af aan.

Honger en nood resulteren hier niet in een darwinistische ‘strijd om het bestaan’, maar worden het hoofd geboden door een vreedzame oplossing, door samenwerking en wederzijdse hulp, waaronder zelfopoffering ten gunste van de groep.
– What is Life? blz. 15

Is het gezien deze opmerkelijke resultaten van het moderne onderzoek te veel gevraagd om zich voor te stellen dat op een dag de wetenschap de werking van het bewustzijn overal zal herkennen en zal inzien dat alles ‘levend’ is, ook al verschilt het bewustzijnsniveau en de uiterlijke verschijningsvorm ervan enorm van die van ons?

Noten

Artikelen over wetenschap: biologie

---