Theosophical University Press Agency

Het zelf zoeken

Armin Zebrowski

Mijn broeder – ik heb een lange reis gemaakt om de hoogste kennis te verwerven, en heb lange tijd rust genomen. Daarna moest ik bij mijn terugkeer al mijn tijd aan plichten geven, en al mijn gedachten aan het Grote Vraagstuk. Dit alles is nu voorbij: de nieuwjaarsfeesten zijn afgelopen en ik ben weer mij'Zelf’. Maar wat is het Zelf? Niets dan een tijdelijke gast met zorgen die alle veel weg hebben van een luchtspiegeling in de grote woestijn. . . .
– KH, De mahatma brieven aan A.P. Sinnett, blz. 292-3

Wie ben ik? Deze vraag, door de hoge adept en ingewijde in zijn brief gesteld, behoort tot de belangrijkste die we kunnen stellen. Ze wekt ons steeds weer op uit ons dagelijkse routinewerk en dwingt ons tot nadenken. Ze brengt andere even belangrijke vragen met zich mee: Waar zijn we vandaan gekomen? Waar gaan we naartoe? In welk verband staan we tot het heelal rondom ons? De overleveringen van de mensheid geven een verscheidenheid aan antwoorden, maar uiteindelijk schenkt geen ervan voldoening. Af en toe baadt de zoeker een kort ogenblik in de gloed van begrip en is tevreden. Maar we weten dat niets geestelijke groei zozeer bedreigt als de apathie die gepaard gaat met genoegzaamheid. De leraar probeert daarom het denken van zijn leerling altijd in beweging en niet-verstard te houden. Bij onze zoektocht moeten we daarom leringen en symbolen herkennen voor wat ze zijn, ze niet ten onrechte aanzien voor de waarheid zelf. Per slot van rekening streven we niet ernaar een eindpunt te bereiken; de reis zelf is onze bestemming, en het pad begint met een enkele stap. Zelfkennis ontstaat door ontelbare afzonderlijke stappen; de richting en de lengte ervan bepalen we zelf. Als waarheid onze doelstelling blijft, kunnen we het voor ons ‘juiste’ pad niet missen.

De islamitische mystiek biedt op onze beginvraag een antwoord dat buiten het materialistische standpunt ligt. Ze beschrijft de tocht van het zelf of de monade door de verschillende natuurrijken. Eerst waren we een mineraal, zeggen ze, daarna een steen, een plant, en een dier, alvorens tenslotte het menselijke stadium te bereiken. Theosofie wijst erop dat ons pad eindeloos en grenzeloos verdergaat, en dat het onsterfelijke zelf de verschillende incarnaties als een sutratman of ‘draadzelf’¹ verbindt. Op deze tocht werden niet de vormen van mineralen, planten en dieren een menselijke vorm. Het is eerder zo dat het innerlijke wezen zich manifesteerde via een reeks lichamen die passen bij zijn innerlijke ontwikkeling. Zoals Giordano Bruno zei, ‘de ziel sterft nooit; integendeel, ze ruilt de vroegere woning in voor een nieuwe zetel om in te leven en werkzaam te zijn. Alles verandert, maar niets komt tot een einde.’ We zijn niet het lichaam dat we gebruiken, maar een monadische essentie die zich via de stof manifesteert en in de loop van haar evolutie voor zichzelf een lichaam voortbrengt, een lichaam dat is aangepast aan de heersende ontwikkelingscyclus en aan het daarmee overeenkomende kosmische gebied waarop we ons openbaren. In de loop van onze individuele ontwikkeling hebben we voor onszelf minerale, plantaardige, dierlijke en nu menselijke lichamen en psychische voertuigen voortgebracht om de ervaringen te verwerven die ze bieden. Het wezenlijke zelf aan de wortel van alle wezens is echter één, en onze uiterlijke vorm wordt slechts bepaald door ons stadium van evolutionaire ontvouwing. Er kan niet genoeg nadruk worden gelegd op dit innerlijke één-zijn, want dit feit is in de moderne beschaving bijna geheel vergeten. Al te vaak hebben we de indruk dat we alleen zijn en de rest van de wereld buiten ons staat – een illusie die voornamelijk wordt veroorzaakt door zintuiglijke waarnemingen en mentale gewoonten.

Maar ons gewone bewustzijn van onszelf als een eenheid is eveneens een illusie. In werkelijkheid bestaan we uit een grote hoeveelheid wezens of ‘uitdrukkingsvormen’; een belangrijk aspect van het volgen van het pad bestaat uit het ontdekken van deze veelvoudige beginselen in ons. Iedere uitdrukkingsvorm is een zich ontwikkelende bewustzijnsstroom die nu actief is binnen het totale kader van ons eigen wezen. Het begrijpen van onze samengestelde natuur vormt een bedreiging voor onze persoonlijkheid of het vertrouwde bewustzijn, want de leiding daarvan over onze gedachten en gevoelens steunt voornamelijk op een gebrek aan zelfanalyse. We kunnen ons wezen zien als een rivier die bestaat uit vele kleinere stromen, riviertjes, beken, stroompjes, ja zelfs uit afzonderlijke druppels. Al deze druppels hebben hun oorsprong in de grote oceaan van het universele bewustzijn, waarnaar de rivier aan het einde van zijn reis weer terugstroomt. Wat een prachtig beeld is dit, want daarin wordt ons een plaats toegekend in de kosmische bestaanscyclus met zijn eeuwige afwisseling van dag en nacht, leven en dood, bestaan en niet-bestaan.

Hoe kunnen deze uitdrukkingsvormen of beginselen in ons worden ingedeeld en hoe hangen ze samen? We kunnen onszelf op talrijke manieren analyseren. H.P. Blavatsky omschrijft ons in haar leringen meestal als zevenvoudige wezens, samengesteld uit zeven ‘beginselen’ die zich van het goddelijke tot het fysieke uitstrekken. Deze beginselen zijn weerspiegelingen van hun zeven kosmische tegenhangers, de verschillende gebieden van de universele natuur. Een andere manier om onszelf te zien legt nadruk op bewustzijnscentra of monaden die werkzaam zijn via ego’s, zielen en lichamen. Ons goddelijke of universele zelf openbaart zich via zeven voertuigen die overeenkomen met de zeven kosmische beginselen. Op ieder gebied manifesteert het zich als een monade, de kleinst denkbare eenheid van bewustzijn: ondeelbaar (Grieks atomos), onsterfelijk en onvernietigbaar. Als centrum van zuiver bewustzijn heeft de monade een tegenpool nodig – de stoffelijke kant van de natuur – om zich tot uitdrukking te brengen, lichamen voort te brengen, waarnemings- en kenvermogen te gebruiken, karma te maken en gevolgen te ondervinden. Deze tweevoudigheid van geest en stof is tijdens manifestatie onontkoombaar. Maar zuivere geest kan zich in het fysieke heelal niet rechtstreeks tot uitdrukking brengen als hij niet een levende ladder van bewustzijn-substantie opbouwt die tot in de diepste lagen van de stof reikt. Daartoe brengt de monade ego’s voort die zielen en lichamen doen ontstaan.

Het ego is het psychische brandpunt van de monade op een bepaald kosmisch gebied, een reservoir dat alle ervaringen bevat die de monade in haar verschillende belichamingen heeft vergaard. Het ego omringt zich op zijn beurt met een ziel of kenmerkende sluier van levende substantie. Het woord ziel kan verwarrend zijn omdat het gewoonlijk uitsluitend verwijst naar onze psychische en mentale kanten die maar twee aspecten van ons wezen vertegenwoordigen. Hier wordt ziel meer in het algemeen gebruikt om een ‘voertuig’ aan te duiden. Iedere ziel is een layacentrum, een lens of omvormer waardoor geestelijke energieën zich op een bepaald gebied kunnen manifesteren. Via haar kunnen het ego en de monade verschillende ervaringen en zintuiglijke gewaarwordingen verwerken. De ziel kan rond zichzelf haar eigen etherische voertuig of lichaam opbouwen. In zijn totaliteit wordt ons wezen dus gevormd door monaden – goddelijke, geestelijke, mentale, emotionele, vitale, astrale en fysieke – die zich ieder via hun eigen ego, ziel en lichaam manifesteren op hun eigen kosmische gebied of ‘beginsel’.

Ons verstand aanvaardt gemakkelijk indelingen zoals goden, monaden, ego’s, zielen en lichamen. Maar als we ons op zulke termen vastpinnen werkt dat verlammend op ons denken en onze intuïtie. Zelfkennis moeten we vanuit vele invalshoeken benaderen, want om onszelf te leren kennen moeten we onszelf vanuit alle mogelijke gezichtspunten bekijken: van rechts en van links, van boven en van onderen, van buiten en van binnen. Alleen als we ons hart en verstand beide gebruiken zullen ogenschijnlijke tegenstrijdigheden oplossen in wijsheid. Wat is bijvoorbeeld het verband tussen de monaden en de zeven beginselen? G. de Purucker wijst op het belang van de monaden in intelligente entiteiten als bewustzijnsstromen of –centra. Tegelijkertijd legt hij uit dat Blavatsky in verband met de wetenschappelijke en materialistische vooroordelen in het westerse denken, een stelsel bracht dat was gebaseerd op de soorten substanties of elementen waaruit het heelal is samengesteld:

de zeven beginselen zijn de zeven soorten ‘bouwstof’ van het heelal. Het hoogste deel van elke soort is zijn bewustzijnskant; het laagste deel van elk is de lichamelijke kant door middel waarvan het eigen bewustzijn zich uitdrukt. Toch kan ieder mathematisch punt in de grenzeloze ruimte worden gezien als een monade omdat het heelal, collectief gezien, belichaamd bewustzijn is; en individueel uit belichaamde bewustzijnen of monaden bestaat.

. . . Waardoor verschilt de ene mens van een ander mens, of een mens van een dier? De verschillen liggen niet in hun respectievelijke zeven beginselen, want deze maken deel uit en vormen de samengestelde constitutie van alle entiteiten, maar ontstaan door de relatieve graad van evolutie van de individuele monaden.    
– Bron van het occultisme, blz. 493, 494

Deze wederzijdse betrekkingen van ons wezen leiden tot vergaande conclusies. Ieder van ons is een heelal, en we zijn ook kinderen van het heelal. Als individuele bewustzijnsstroom zweeft onze bewuste waarneming tegenwoordig halverwege langs het totaal van onze constitutie. Het lagere deel van deze bewustzijnsstroom stelt ons in staat ervaringen op te doen op het fysieke gebied; het hogere deel verbindt ons met het eeuwige. Deze stroom reikt van het verste verleden naar de onvoorstelbare toekomst. Een beschouwing van ons verleden verklaart niet alleen wie we zijn maar onthult ook wie onze huidige omstandigheden bepaalde: wijzelf. Bij het zoeken naar het zelf kunnen we niet voorbijgaan aan onze verantwoordelijkheid. In de alchemistische beeldspraak over het omzetten van lood in goud zijn het verleden en het heden het lood dat moet worden veranderd in een toekomst van goud door ons te zuiveren in het laboratorium van het dagelijkse leven.

Evenals de werelden zelf zijn we samengesteld uit ontelbaar veel wezens en cyclussen; in zekere zin komen we tot aanzijn en gaan we heen bij elke ademtocht, bij iedere polsslag, bij iedere gedachte en daad. Geen enkel deel van ons is zonder verandering. Hierdoor kunnen we de woorden van de adept aan het begin van dit artikel beter begrijpen, dat het zelf ‘niets dan een tijdelijke gast is met zorgen die alle veel weg hebben van een luchtspiegeling in de grote woestijn’. Dit tijdelijke zelf moeten we echter niet verwarren met onze totale bewustzijnsstroom.

In het zonnestelsel dat ons thuis is, behoren we tot een menigte wezens die een deel vormt van de centrale zonnegodheid. Onze bewustzijnsstroom is een deel van de leven-bewustzijn-substantie-energie van deze hiërarch. En omdat alles zonder begin of einde is, is zelfs deze zonnegodheid een deel van iets groters. Zo zijn we allemaal met iets anders verbonden – in essentie zijn we één, of zoals de christen het omschrijft: ‘Ik en mijn Vader zijn één’, van de wortel der wortels tot de oorzaakloze oorzaak. De hindoe zegt aham asmi parabrahma, ‘ik ben het grenzeloze’, omdat het leven dat in ieder van ons klopt het leven is van de universele godheid. Verschillende mystieke scholen hebben deze denkwijze benadrukt, en in deze geest schetst De Purucker hoe een echte leraar zijn jonge leerling of chela onderricht zou kunnen geven:

Je hebt zelf, kind, in jezelf de sleutels tot een wijsheid die groter is dan de mens kan beschrijven; en het enige wat ik kan doen is je te tonen hoe je zelf je eigen innerlijke vermogens en krachten kunt aankweken en ontwikkelen, die de reusachtige intellecten vóór jouw tijd in zich hebben ontwikkeld, de geestelijke zieners en wijzen van de mensheid – de god-mensen uit het verleden. . . . zoek dus in jezelf! Daar liggen de geheimen van alle fouten van vroeger en je zorgen van nu. In jezelf liggen ook onuitsprekelijke rijkdommen die je zult begrijpen als je ze eens hebt gevonden en ze in je leven tot werkzaamheid hebt gebracht. In je ligt de enige wijsheid die je ooit zal, ooit kan verwerven. In jezelf is het pad, en dat pad, mijn kind, ben jezelf – je geestelijke zelf, je goddelijke zelf, die stralende hemelse kracht die jouw wortel van het bestaan is. Het is ook het hart van het heelal, want jij en het Al zijn in essentie en fundamenteel één en niet twee. Kan je, kind, je afscheiden van het heelal dat rondom je is? Kan je er ooit uit weggaan? Ben je niet een product ervan, lichaam van zijn lichaam, bloed van zijn bloed, leven van zijn leven, gedachte van zijn denken, wezen van zijn wezen? Werkelijk, jij bent HET. Als je dus jezelf hebt gevonden, je grotere zelf, je geestelijke zelf: de innerlijke god, de godheid in je: dan heb je niet alleen het pad gevonden dat leidt naar het hart van het heelal, maar dan heb je gevonden dat jij en het Eén zijn.
– The Esoteric Tradition 2:1076

Noot

De mens (ontstaan en samenstelling van)

---