Theosophical University Press Agency

Bewust ouder worden

Nancy Coker

Wat is het leven anders dan de invalshoek van onze visie? Een mens wordt beoordeeld op de invalshoek waarmee hij naar dingen kijkt.
– Ralph Waldo Emerson

Onze visie op ouderdom is vol moeilijkheden en paradoxen: we spreken over het lichaam dat ouder wordt, maar de meeste van onze cellen zijn niet ouder dan zeven jaar. En wat zou de mogelijke betekenis van het ouder worden kunnen zijn voor onze goddelijke geest, een oneindig wezen? Wat zou het ouder worden kunnen betekenen voor de melkweg? En voor een ster? Bedenk hoe evenals onze gezichten sinds de kindertijd zijn veranderd de aanblik van de aarde gedurende haar leven is veranderd: vulkanen komen omhoog en continenten verplaatsen zich en botsen tegen elkaar aan. We moeten onszelf eraan herinneren dat onze lichamen niet bepalen wie we zijn.

Misschien zouden we deze paradoxen kunnen benaderen door een ironisch voorstellingsvermogen te ontwikkelen zoals Robert Sardello dat doet in Facing the World with Soul (Met bezieling naar de wereld kijken). Door dit vermogen kunnen we tegenstrijdige waarheden in ons denken en onze verbeelding koesteren zonder te proberen hun verschillen te harmoniseren, totdat er zich iets nieuws en misschien iets onverwachts voordoet. Het is moeilijk om die spanning vol te houden – bijvoorbeeld tussen de waarheden dat we oud worden en dat we innerlijk geen greintje ouder worden. Het vereist volledige aanvaarding van wat op verschillende gebieden op hetzelfde moment werkelijk en waar is – zonder zich te verzetten tegen wat zo is of het te verwerpen of te willen veranderen, en zonder het denken aan te zetten tot piekeren en nadenken over een oplossing.

Zoals het heelal verenigende en afstotende krachten omvat, zo kan de ziel paradoxen en tegenstrijdige waarheden omvatten. In feite bestaat de ziel evenals het heelal omdat er elkaar tegenwerkende energieën zijn die elkaar niettemin aanvullen. Bij het bespreken van de ogenschijnlijk tegenstrijdige kenmerken van goed en kwaad schreef H.P. Blavatsky dat ‘de werking van de twee tegengestelden harmonie teweegbrengt, evenals de middelpuntzoekende en middelpuntvliedende krachten, en beide hebben elkaar nodig’ (Isis Unveiled 2: 480-1).

Kunnen we in die geest onbevreesd naar de werkelijkheid van onze wereld kijken en tegelijkertijd vasthouden aan de gedachte dat de mogelijkheden onbegrensd zijn? Het denken schrikt maar al te snel terug, maar door met bezieling te leven kunnen we de paradox van beide werkelijkheden tegelijkertijd omvatten. Iets in ons herkent de waarheid dat we niet ons lichaam zijn, maar tegelijkertijd ook dat we wel degelijk ons lichaam zijn. Pijn raakt onze onsterfelijke ziel misschien niet, maar de persoon die zichzelf ik noemt wordt onmiddellijk erdoor getroffen. En als het leiden van ons leven onze ziel niet op een belangrijke en krachtige manier raakt, waarom zijn we dan hier? Misschien valt de pijn die zich met het haperen van lichamelijke processen voordoet, vooral tegen wanneer we ouder worden omdat we van veel van deze lichamelijke veranderingen niet zullen genezen. Ze wijzen erop en herinneren ons eraan dat we ons in een sterfelijk omhulsel bevinden, en dat hoe meer we ons daarmee vereenzelvigen des te meer pijn we zullen ervaren.

In feite heb ik zelfs vele jaren ontkend dat ik een lichaam heb. Ik kleed het aan, voed het, oefen het, maar vaak slechts gebaseerd op wat ik denk dat het nodig heeft in plaats van te luisteren naar wat het nodig heeft. Er wordt gezegd dat de scheiding tussen het lichaam en het denken slechts een scheiding is vanuit het standpunt van het denken, want het lichaam heeft geen twijfels over eenheid. Kijk naar een horrorfilm en stel vast hoe snel je lichaam de activiteit van het denken bijhoudt. Hetzelfde geldt voor het hart: de enige scheiding tussen het hart en het denken vindt plaats in het denken zelf, niet in het hart. Eén ding waarop we kunnen rekenen is dat als we ouder worden het denken trager wordt.

Mijn man ziet het lichaam op een manier die me aanspreekt. Hij bevestigt dat we inderdaad ons lichaam zijn, maar dat het lichaam niet aan ons gelijk is. We zijn meer dan een gerimpeld samenraapsel van pijntjes en kwalen. In essentie zijn we onsterfelijke wezens met een wonderbaarlijk voertuig dat aan ontelbare evoluerende levens onderdak biedt. Machtige energieën en krachten stromen voortdurend door ons heen. De uiterlijke symptomen van het ouder worden wijzen op innerlijke veranderingen en, in plaats van bang te zijn voor alle problemen die de ouderdom met zich kan meebrengen – ons zorgen maken dat we afhankelijk worden of ruzie maken over erfenissen; bang zijn om geliefden te verliezen of om alleen te zijn – kunnen we eraan denken om ons voorstellingsvermogen te activeren om van dit alles een heel ander beeld te vormen. Wat is eigenlijk het doel van het leven? Ram Dass geeft aan dat één doel is om te leren hoe we op een goede manier oud kunnen worden.

De kunst is om onze vereenzelviging met het lichaam los te laten en ons meer met de geest te vereenzelvigen – want als het lichaam zwakker wordt, worden we, indien we onze aandacht daarop richten, spiritueel sterker. Natuurlijk zet onze cultuur ons onder druk om jong te blijven, maar ‘Als we ons verzetten tegen het ouder worden, verzetten we ons tegen het leven zelf, omdat ouder worden eigen is aan het leven. Wanneer we de werkelijkheid wegduwen, heeft dat lijden tot gevolg. Velen van ons zijn bang om ouder te worden; . . . We genezen door ons open te stellen voor de veranderingen in het leven, en door toe te laten dat wat werkelijk is zich op een natuurlijke manier ontwikkelt.’¹ Volgens gerontoloog Robert C. Atchely:

Bestsellers zoals Deepak Chopra’s . . . Leef-tijd: Jong blijven terwijl je ouder wordt . . . reiken misschien waardevolle . . . ideeën aan hun lezers aan, maar hun daarmee samenhangende belofte van verjonging betekent een ontkenning van het ouder worden. . . . Uiteindelijk gaat het bij het bewust ouder worden om het ontwikkelen en bewaren van onze waardigheid. Deze reis betekent het verlichten van het denken, niet het te verleiden tot gedachten over een korte weg naar verlichting. Het betekent het ontwikkelen van spirituele kwaliteiten om zich aan het ouder worden aan te passen, niet om het te ontkennen.

. . . Bewust ouder worden gaat niet snel en is ook niet gemakkelijk. Het vereist dat we telkens terugkeren naar ons voornemen om ons ervan bewust te zijn dat we ouder worden. Het vereist dat we in ons leven met mededogen luisteren en kijken naar de wereld vanuit een uitkijkpost die geschikt is voor de lange termijn en die zich boven onze zuiver persoonlijke verlangens en angsten bevindt. Als we dit jarenlang in praktijk hebben gebracht, beginnen we misschien in te zien waardoor we werkelijk worden geholpen. Deze boodschap is waarschijnlijk niet gemakkelijk te verkopen in een cultuur die gericht is op snelle oplossingen.
– www.wellnessgoods.com/consciousagingnurturing.asp

Ik heb veel mensen horen zeggen dat ze niet bang zijn om dood te gaan. Niettemin vraag ik me af hoeveel mensen bang zijn om dement te worden. Ik heb vrienden gehad die zeiden dat ze liever wilden sterven dan het langzame aftakelingsproces van Alzheimer te doorstaan. Maar misschien voelen we dit alleen zo aan deze kant van de grens tussen leven en dood. Volgens één onderzoek zijn mensen over het algemeen slechte voorspellers van hoe ze op bepaalde gebeurtenissen zullen reageren, vooral als het gaat om verdrietige of negatieve gebeurtenissen. Waar we geen rekening mee houden is dat het doormaken van een gebeurtenis ons verandert; we zijn niet langer dezelfde persoon. De ervaring daagt onze ideeën uit, en onze prioriteiten worden opnieuw gerangschikt.

Misschien is het aftakelen slechts een andere manier van loslaten, van het loslaten van onze meningen over onszelf en over wat we denken dat waar is. Een belangrijk thema van de spirituele klassieker de Bhagavad Gita is dat het belangrijk is dat we leren om niet gehecht te zijn aan de vruchten van ons werk, om onszelf leeg te maken – om zo weinig te hechten als teflon in plaats van te kleven zoals plakband. De natuur staat ons terwijl we ouder worden op een vriendelijke manier bij, want als ons denken en onze herinneringen vervagen, wordt het iets gemakkelijker om de beelden die we hebben over wie we zijn, los te laten. Als we terugkijken op de luidruchtige passies en verlangens in onze jongere jaren, kunnen we best wel blij zijn dat we niet meer zozeer in beslag worden genomen door deze bevliegingen. Terwijl ons gehoor achteruitgaat en onze smaakpapillen ons in de steek laten, kunnen we ze een goede reis wensen. We missen een kans om onszelf te veranderen als we ons stevig blijven vasthouden aan wie we waren – bovendien waren we nooit wie we dachten te zijn, dus waar houden we ons eigenlijk aan vast?

Bewust ouder worden is in wezen een spirituele oefening, en spirituele oefening gaat over het vinden van en rusten in dat deel van onszelf dat kalm is en in wezen tijdloos. Ram Dass² raadt ons aan om ons ‘buiten de tijd te begeven’ en ‘dat deel te vinden dat buiten de tijd staat – je kunt het niet zien, niet ruiken, niet horen en je kunt er niet eens over nadenken, maar toch is het er. Je kunt het alleen zijn. Je kunt het niet kennen omdat het denkende bewustzijn dingen kent, en dingen bevinden zich in de tijd. Het is alsof we een zaklantaarn hebben waarmee we op een herinnering schijnen, op een plan, op een gewaarwording, op een gevoel, maar wanneer schijnt de zaklantaarn ooit op zichzelf? De zaklantaarn is dat deel van ons dat we bewustzijn kunnen noemen. Het kent geen tijd, geen ruimte, het sterft niet en werd niet geboren, het gaat nergens naartoe. We hebben de neiging om zo door dingen in beslag te worden genomen dat we vergeten om ons bewust te zijn van bewustzijn zelf. De spirituele reis gaat over een steeds verdere verdieping om dat te vinden wat niet verandert. Te midden van verandering zijn we nog steeds geworteld in het onveranderlijke.’

We hebben een ingebakken gewoonte om ons te vereenzelvigen met onze gewaarwordingen, gedachten en gevoelens, die allemaal tijdelijke en veranderlijke onderdelen van onze veronderstelde werkelijkheid zijn. Maar in plaats van te denken ‘ik heb pijn, ik ben ziek’, kunnen we leren om een stap terug te doen en te denken, mijn buik doet pijn, mijn lichaam is ziek. Wanneer we leren om ons zelfbewustzijn los te maken van ons bewustzijn van het lichaam, kunnen we ook beginnen om een stap te zetten weg van de persoonlijkheid. We denken zelfs nog vaker dat we onze persoonlijkheid zijn dan ons lichaam, en het vergt oefening om ons daarvan los te maken. In plaats van te denken ‘ik ben ongeduldig’ of ‘ik ben boos’, kunnen we denken ‘ik ben me ervan bewust dat ik ongeduldig ben’ of ‘ik ben me ervan bewust dat ik boos ben’. Dit geeft wat lucht en stelt ons in staat om de verwarring te verminderen tussen wie ik ‘ben’ en hoe ik me op dat moment ‘gedraag’ of ‘voel’. Een goede vraag die we ons kunnen stellen als verontrustende gedachten of emoties in ons opkomen is ‘Kan ik ze loslaten?’ Het is helemaal niet zo moeilijk om te beseffen dat we niet ons lichaam of onze gedachten zijn – maar wel om ons dit te herinneren.

Als baby hadden we geen controle over ons lichaam, maar we leerden al snel er controle over te krijgen, en iets later wilden we alles onder controle hebben. Mijn tweejarige kleinzoon is heel trots op zijn onafhankelijkheid en zijn vermogen om dingen zelf te doen: ‘Ikke doen’, zegt hij. ‘Ik doe het zellef!’ Voor hem is het goed dat hij het leven door een groot rietje wil opzuigen, dat hij nieuwsgierig is en alles wat het leven te bieden heeft wil ervaren. Een groot deel van ons leven wordt op die manier doorgebracht: productief zijn, druk bezig zijn, op tijd zijn. Maar dat is niet de rol die we op hogere leeftijd moeten spelen, en als we blijven vasthouden aan hoe we waren, hoe het leven was, missen we een kans op verandering: we worden innerlijk verruimd om ons meer op de ziel te richten.

Rabbi Schachter-Shalomi, stichter van het Spiritual Eldering Institute (Het Instituut voor Spiritueel Oud Worden), zegt dat dit een tijd is met speciale kansen voor vergeving en spirituele verbondenheid. Dit is een tijd waarin we kunnen optreden ‘als gids, mentor, en werktuig voor genezing en verzoening namens de planeet, het land, het volk en de familie.’ Een tijd om ‘bewaarders van wijsheid’ te worden. En deze bijzondere tijd is niet iedereen gegeven. Kunnen we een moment stilstaan bij de miljoenen mensen overal op de wereld die in dit leven niet oud zullen worden?

Ouderdom is een periode voor ons om het rustiger aan te doen, niet zoveel te doen, anderen de gelegenheid te geven om druk druk druk te zijn. Als het lichaam achteruit begint te gaan is het misschien tijd om meer te leren wat onderlinge afhankelijkheid betekent. Het is moeilijk om van zorgverlener zorgontvanger te worden. ‘Ikke doen’ is onze mantra: ‘Laat mij u helpen’. We vinden misschien dat ‘leven voor het welzijn van de mensheid de eerste stap is’ op ons spirituele pad, en anderen niet tot last zijn lijkt misschien een belangrijk deel van die boodschap. Hoe wijzigen we onze levensvisie als het in feite waarschijnlijk is dat we een last voor anderen worden? Ik ben er niet zeker van, maar de situatie rechtstreeks onder ogen zien met zoveel liefdevolle vriendelijkheid als we kunnen opbrengen, moet een deel van de oplossing zijn. Het is niet verkeerd om anderen een kans te geven om voor ons te zorgen. Tenslotte ontwaakte de spirituele natuur van Boeddha opnieuw toen hij oog in oog kwam te staan met een oud en ziek mens en een lijk. Het accepteren van onze situatie en met liefde aanvaarden van de hulp die we van anderen ontvangen, kan de meest alledaagse handeling tot een zegen maken.

Als ons lichaam ons handelen begint in te perken, kunnen we niet meer zoveel doen, en als bij ons een ongeneeslijke ziekte is vastgesteld, kunnen we geen plannen voor de verre toekomst meer maken. Ook ons kortetermijngeheugen werkt niet meer zo goed. Het is duidelijk dat het leven ons vertelt om aandacht te besteden aan het huidige moment, aan het Nu. Denk eens een moment aan alle verdrietige of moeilijke ervaringen die om uw hart zijn geknoopt: knopen van verdriet, ketens van boosheid, strengen van onenigheid, draden van ongelukkigheid. Nu we de details ervan niet meer zo goed kunnen herinneren, is het gemakkelijker om die oude touwen door te snijden en ons hart meer de ruimte te geven. We kunnen leren om meer tijd door te brengen met te zijn en minder om productief en resultaatgericht te zijn. Dit betekent niet dat we geen creatieve wezens meer zijn: wanneer de zon op de ene plaats ondergaat komt hij op een andere plaats op. De afname van vitaliteit op het ene niveau gaat gepaard met een toename ergens anders. Hoe moe we ons ook voelen, ieder van ons is een micro-heelal dat wemelt van leven, vol uiterst kleine evoluerende entiteiten, ‘een bron van ‘creatieve’ activiteit, die voortvloeit . . . uit de onpeilbare diepten van [onze] eigen natuur – wat hetzelfde is als te zeggen uit de onpeilbaar diepe schoot van het heelal – een voortdurende en onophoudelijke stroom van onzichtbare levens . . .’ (G. De Purucker, The Esoteric Tradition 1:266). Merk op dat hier niet staat dat we creatief zijn zolang we niet in een ziekenhuisbed liggen, of dat iedereen creatief is behalve zij die zich niet goed voelen.

Sommigen zeggen dat ‘bewust ouder worden’ in opkomst is als een cultureel ideaal voor een nieuw niveau van psychisch functioneren, maar het is veel meer. In de Verenigde Staten zou dit een even revolutionaire tijd kunnen zijn als de jaren ’60. De babyboomers maken zich op om met pensioen te gaan, en velen hebben de tijd en het geld om hun energie te steken in die dingen waar hun hart ligt. Zij die in de 50 en begin 60 zijn, maken deel uit van een generatie die gezonder en beter opgeleid is dan vroegere senioren, en velen stormen de sociale arena’s binnen om zich op allerlei gebieden als vrijwilliger aan te bieden. Er worden groepen gevormd met namen als de Grijze Panters en de Razende Oma’s. Rabbi Schachter-Shalomi heeft ‘een nieuw model voor ontwikkeling op hogere leeftijd’ voorgesteld dat ‘sage-ing’ (oud en wijs worden) heet – een tijd om alles wat we te boven zijn gekomen los te laten en om ons onze toekomst op een andere manier voor te stellen. Zijn Spiritual Eldering Institute onderwijst senioren ‘hoe ze hun leven en bewustzijn kunnen verruimen om met hun toegenomen levensduur om te gaan’. Hij geeft aan dat als we het steeds hebben uitgesteld vanwege verplichtingen tegenover onze familie, carrière of andere verantwoordelijkheden, we het ons nu kunnen veroorloven om in dienst van de waarheid te handelen.

Jammer genoeg verstoren lichamelijke gebreken onze activiteiten, maken familieleden beslissingen die ons verbijsteren of ‘ons leven verwoesten’, verslapt onze carrière, nemen bepaalde kansen af, en ontstaat er een groot verlangen om ons leven weer op de rails te krijgen. Niet dus. Ons leven raakt nooit uit de rails. Er zijn geen andere rails waarop we ons zouden moeten bevinden. Het leven is werkelijk een mysterie: we kennen nooit het hele verhaal, zelfs niet van de meest vertrouwde gebeurtenissen in ons eigen leven. Er zit altijd meer achter wat er gebeurt dan we weten, en dus moeten we blijven handelen vanuit het hoogste en vertrouwen op de beginselen en wetten van het heelal dat de cyclussen voortdurend zullen veranderen en dat de rails ons zullen leiden naar begrip en innerlijke verzoening. Zoals Rachel Naomi Remen schrijft:

Veel dingen in het leven leiden ons af van onze werkelijke natuur, slaan het Zelf in de boeien van hebzucht, verlangen, ongevoeligheid en onwetendheid. Maar iedere daad van dienstbaarheid is een bewijs dat de ziel sterker dan dit alles is en ons ondanks alles naar haar kan toetrekken.

Misschien bewijzen we de grootste dienst door eenvoudig wegen te zoeken om dichter bij onze goedheid te komen en haar te versterken. Dit . . . vereist een dagelijkse waakzaamheid, het zich bewust zijn van alles wat ons achteruit doet gaan, ons afleidt en ervoor zorgt dat we vergeten wie we zijn. Maar iedere daad van dienstbaarheid getuigt van de mogelijkheid voor ons allemaal om vrij te zijn. En iedere keer dat iemand doorschijnender wordt voor het licht in zichzelf, zal hij het licht in de wereld herstellen.
– My Grandfather’s Blessings, blz. 328

Noten

Andere artikelen over ouderdom

---