Theosophical University Press Agency

Het zelf kennen

Eloise Hart

Volgens de Chandogya Upanishad kwamen vele goden en mensen naar Prajapati toe om onderwijs te ontvangen, toen hij verkondigde dat alle werelden hem zouden toevallen en alle verlangens zouden worden vervuld van hem die zou begrijpen dat ‘het Zelf vrij is van zonden, vrij van ouderdom, vrij van dood en verdriet en vrij van honger en dorst’. Maar deze kennis komt niet snel, zoals twee jonge studenten ontdekten. Ze hadden 32 jaar gestudeerd voordat Prajapati aandacht aan hen schonk. Hij zei hen in een pan met water te kijken en vroeg hen te beschrijven wat ze zagen. ‘We zien onszelf,’ antwoordden ze, ‘zelfs de nagels aan onze vingers en ons haar.’

‘Dat is het Zelf’, verklaarde de Meester. ‘Dat is het onsterfelijke, het onbevreesde. Dat is Brahma!’

De leerlingen dachten dat ze het Zelf hadden ontdekt dat vrij is van zonde, ouderdom, dood en verdriet, honger en dorst, en vertrokken verheugd om de lering te verspreiden dat het lichaam mooi en gelukkig gemaakt moest worden en moest worden aanbeden. Maar al voordat ze erg ver gekomen waren, stopte een van hen, en realiseerde zich dat dit niet waar kon zijn: Het ware Zelf wordt niet blind als het lichaam blind wordt, en ook sterft het niet als het lichaam sterft. In verwarring keerde hij terug en ging verder met studeren totdat hij tenslotte beter begreep wat het uiteindelijke Zelf of de atman was en hiermee kennis verkreeg over ‘alle werelden en alle verlangens’.

Wat waren de leringen die hem deze kennis verschaften? Ongetwijfeld omvatten ze leringen die nu in de Veda’s en Upanishads zijn opgetekend, die inzicht geven in de wonderbaarlijke en complexe aard van onze ziel, dat wil zeggen van onze psychische gesteldheid, waarvan ons lichaam niet meer is dan een weerspiegeling, zoals onze ziel een reflectie en uitdrukking is van ons ware Zelf (atman). Het is dit ware Zelf, zo vertelt men ons, dat aan ieder deel van onze spirituele, psychische en fysieke geaardheid – zelfs ‘de nagels aan onze vingers en ons haar’ – leven, kracht, gezondheid, gewaarwording, een blauwdruk en richting schenkt.

Deze oude geschriften leggen verder uit dat dit Zelf de bron is van ons bewustzijn dat, omhoog en omlaag beweegt door de niveaus van ons wezen, en ons in staat stelt ons gewaar te zijn tijdens onze diverse dagelijkse activiteiten, gedurende verheven meditatieve ervaringen, en zelfs tijdens onze dromen. In het Sanskriet worden deze bewustzijnsniveaus aangeduid als jagrat, het waakbewustzijn; svapna, van svap, ‘slapen, dromen’; en sushupti, een toestand van diepe slaap die verwijst naar het hogere bewustzijn van de ervaringen van onze geestelijke ziel wanneer ons lichaam in diepe slaap is verzonken. Overdag, wanneer onze aandacht is gericht op persoonlijke zaken, familieaangelegenheden, sociale activiteiten of zakelijke bezigheden, verkeert ons lichaam in de jagrat-toestand – een toestand die vol is van illusies en dingen die we verkeerd begrijpen, die het gevolg zijn van onze zintuiglijke waarnemingen. De svapna-toestand is eveneens vol illusies – voortgekomen uit onze mentale verwarring en vooroordelen. Zulke vervormingen kunnen aanleiding geven tot nachtmerries, maar soms, wanneer er enig ‘licht’ doordringt, worden we gezegend met inzichten en visioenen van schoonheid. Wat betreft de sushupti-toestand: dit is een periode waarin het spirituele zelf ons verlaat om zijn eigen activiteiten voort te zetten op gebieden waar waarheid en deugd meer tot hun recht komen. Wat het gedurende die tijd ervaart is zo intens en verheven dat onze hersenen daar weinig van kunnen registreren behalve misschien een gevoel van de alles overtreffende vrede en vreugde die daarin werd ervaren.

Leerlingen werden aangemoedigd en getraind om hun natuur te zuiveren en te disciplineren zodat zij zich bewust konden worden van deze hogere ervaringen en zich als ze wakker worden zelfs herinneren wat er is gebeurd in de vierde of turiya bewustzijnstoestand. Dit is een toestand van allerhoogste verlichting, wanneer de mysteriën van het menselijke en kosmische leven even duidelijk zijn als een open boek. H.P. Blavatsky geeft in haar De stem van de stilte¹ een manier aan om deze verlichting te bereiken:

Drie hallen, overwinnaar van Mara, zullen u door drie toestanden (jagrat, svapna, sushupti) brengen naar de vierde (turiya) en van daaruit naar de zeven werelden, de werelden van eeuwige rust.

Als u hun namen wilt weten, luister dan en onthoud.

De naam van de eerste hal is onwetendheid – avidya.

Het is de hal waarin u het levenslicht aanschouwde, waarin u leeft en zult sterven. (De uiterlijke wereld van de zintuigen en van het aardse bewustzijn – meer niet.)

De naam van de tweede hal is de Hal van Lering. Daarin zal uw ziel de bloesems van het leven vinden, maar onder iedere bloem een opgerolde slang. (Het astrale gebied, de paranormale wereld van bovenzinnelijke waarnemingen en bedrieglijke taferelen. . . . Nooit werd een bloem die in die gebieden werd geplukt hier op aarde gebracht zonder een om zijn stengel gekronkelde slang. Het is de wereld van de grote illusie.)

De naam van de derde hal is Wijsheid, waarachter zich de oeverloze wateren van akshara uitstrekken, de onvernietigbare bron van alwetendheid. (Het gebied van volledig spiritueel bewustzijn. Voor wie dat heeft bereikt bestaat geen gevaar meer.)

Als u de eerste hal veilig wilt doorkomen, laat dan niet uw denken de vuren van begeerte, die daar branden, aanzien voor het zonlicht van het leven.

Als u de tweede veilig wilt doorkomen, houd dan niet stil om de geur van haar bedwelmende bloesems op te snuiven. Als u van de karmische ketenen bevrijd wilt zijn, zoek uw goeroe dan niet in die mayavische gebieden. . . .

Zoek hem die u tot leven zal wekken in de Hal van Wijsheid, de hal die daar voorbij ligt, waarin alle schaduwen onbekend zijn en waar het licht van waarheid met onverminderde glorie schijnt. . . .

Als u door de Hal van Wijsheid het Dal van Gelukzaligheid wilt bereiken, discipel, sluit dan uw zintuigen goed af voor de grote rampzalige ketterij van afgescheidenheid die u van anderen vervreemdt. . . .

Pas dan kunt u een ‘hemelganger’ worden die de wind boven de golven bewandelt, maar van wie de voetstappen het water niet raken.
– blz. 5-9, 73-74

In een andere benadering van de aard van het bewustzijn worden drie guna’s, hoedanigheden of kwaliteiten, genoemd door middel waarvan het bewustzijn wordt uitgedrukt, en die onze ziel, helaas, aan dit bestaansgebied binden. De Bhagavad-Gita somt deze kwaliteiten, die inherent zijn aan alle wezens en dingen, op als tamas, onverschilligheid, traagheid, onwetendheid en daarmee duisternis; rajas, hartstocht en verlangen; en sattva, goedheid, waarheidsliefde, en daardoor verlichting. Ze verklaart:

Het inzicht dat handeling en niet handeling kent, weet wat gedaan behoort te worden en wat dient te worden nagelaten, wat gevreesd dient worden en wat niet gevreesd dient te worden, wat de ziel (dat inzicht) bindt en haar bevrijdt, O Partha (Arjuna), heeft de eigenschap ‘goedheid’ [sattva].

Dat waardoor men op een verkeerde manier onderscheid maakt tussen wat juist is en wat onjuist, wat gedaan behoort te worden en wat behoort te worden nagelaten – dat inzicht, O Partha, heeft de eigenschap ‘hartstocht’ [rajas].

Dat wat, gehuld in duisternis, als juist ziet wat onjuist is en alle dingen op verdraaide wijze ziet (tegengesteld aan de waarheid), dat inzicht, O Partha, heeft de eigenschap ‘traagheid’ [tamas].
– 18:30-2 (naar Eng. vert. Radhakrishnan)

Iemand in wie tamas overheerst, is omhuld door een mantel van duisternis, omdat hij typisch lui, egocentrisch en misleid is; zijn disharmonische gedachten en handelingen brengen hemzelf en anderen lijden. Een persoon in wie rajas overheerst, is omhuld door een aura die is vertroebeld door zijn hartstochten en verlangens, en hoewel hij misschien creatief, scherpzinnig, soms zelfs heroïsch kan zijn, zal zijn vooruitgang worden tegengehouden als hij te veel op zichzelf, op bezittingen en persoonlijk gewin is gericht. Iemand in wie sattva domineert wordt omringd door een stralende halo die zijn deugdzame, wijze en meedogende aard weerspiegelt. Zijn toewijding aan het welzijn van anderen brengt in elke situatie vrede en stabiliteit teweeg. Maar zelfs hij zal, als hij te zeer gehecht is aan wat edel, schoon en waar is, worden belet om hogere gebieden binnen te gaan.²

Zoals we merken, beweegt ons bewustzijn voortdurend omhoog en omlaag door deze niveaus en toestanden. Als we slapen, zijn we in de tamasische toestand; als we wakker en actief zijn, in de rajasische; en als we denken en werken voor anderen, of verdiept zijn in geestelijke overpeinzingen, verkeren we in de sattvische toestand. Deze kwaliteiten komen echter zelden afzonderlijk voor. Hun interactie brengt afwisseling in ons leven, niet alleen door ons voor uitdagingen te stellen, maar door hun neiging de invloed die de ene of de andere guna uitoefent in balans te houden, te versterken en/of te neutraliseren. Deze kwaliteiten zijn ook van toepassing op alle wezens in de kosmos, van de goddelijke tot de microkosmische.

Wat is de waarde en de bedoeling van al deze ingewikkelde en interessante leringen? Ze kunnen ons helpen de aard, beweging en functie van ons veelvoudige bestaan te begrijpen, en geven ons de stimulans en de gereedschappen waardoor we ons leven kunnen vervolmaken en onze evolutie versnellen. Door ons van gehechtheden te bevrijden en dan deze kwaliteiten in onze aard te verfijnen – door tamas in kalmte om te zetten, rajas in meedogend handelen en sattva in goddelijk altruïsme – verheffen we ons brandpunt van bewustzijn van jagrat via svapna naar sushupti en treden we de gebieden van turiya binnen. Maar dit doel wordt niet snel bereikt. Er doemen obstakels op. De belemmeringen van onwetendheid, eigenliefde en gehechtheden testen onze vastberadenheid en houden ons gevangen in deze wereld van illusie. Maar we kunnen overwinnen. We kunnen één worden met ‘het Zelf dat vrij is van zonden, vrij van ouderdom, vrij van dood en verdriet’. Onze hele natuur zal dan zo zijn vergeestelijkt dat de werelden en verlangens die we wilden bereiken de onze zullen zijn om ze te zegenen en te verheffen.

Noten

Religies: hindoeïsme

---