Theosophical University Press Agency

Het denkvermogen: trickster, herschepper

Blair A. Moffett

Trickster is tegelijk schepper en vernietiger, gever en onthouder, hij die anderen beetneemt en altijd zelf wordt beetgenomen. . . . Hij bezit noch morele noch maatschappelijke waarden, is aan de genade van zijn hartstochten en begeerten overgeleverd en toch komen door zijn daden alle waarden tot aanzijn. . . . De mythe van de trickster vindt men . . . bij de oude Grieken, de Chinezen, de Japanners en in de Semitische wereld. Vele karaktertrekken van de trickster zijn vereeuwigd in de . . . narrenfiguur uit de middeleeuwen en bewaard gebleven in de . . . poppenkastfiguren Jan Klaassen en Katrijn en in de clown.
– Paul Radin¹

Van weinig mythische figuren ligt de oorsprong in een zo ver verleden, en is de verspreiding in diverse culturen zo groot, als van hem die de trickster wordt genoemd. Deze figuur is lange tijd voor zijn bestudeerders een raadsel geweest, voornamelijk omdat de trickster elke zuiver rationele of intellectuele analyse tart. Ieder die een bepaalde trickster-geschiedenis heeft bestudeerd, kan inderdaad getuigen van zijn verwarring stichtende en uitdagende trekken. Want de trickster heeft een bovenzinnelijke natuur, van wie de heroïsche eigenschappen werkelijk ontzagwekkend zijn. We kunnen bijvoorbeeld denken aan Maui, de Polynesische trickster, die niets minder dan de zon een strik spant. Toch is hij, ondanks zijn geweldige kracht, verschrikkelijk dom, de dwaas aller tijden, het voorbeeld of de verpersoonlijking van menselijke absurditeit.

De beschrijvingen die wetenschappers ons van de trickster geven, getuigen van deze essentiële dualiteit en dubbelzinnigheid. Een ‘dierlijk, menselijk en goddelijk wezen’, zegt Stanley Diamond.² ‘Een mengeling van clown, cultuurheld en halfgod’, verklaart Weston La Barre.³ We hebben al kennis genomen van enkele gedeelten van Paul Radins opmerkingen over deze vreemde en tegenstrijdige figuur. Uit dit alles is duidelijk dat het om een figuur en een thema gaat die oeroud zijn, en die een blijvende aantrekkingskracht op de mensheid hebben uitgeoefend sinds de dageraad van de beschaving en misschien zelfs daarvoor. Ze zijn alomtegenwoordig, ambivalent en tragikomisch. Daaruit kunnen we afleiden dat de mythe blijkbaar iets heeft te vertellen dat van grote betekenis is. Maar wat?

Masker van Raaf, Kwakiutl, Brits Columbia, Canada; c. 1880

In de wereldmythologieën zijn de gedaanten waarin de trickster verschijnt legio; en wel zozeer dat een bekende commentator, Joseph Campbell, hem de ‘Held met de Duizend Gezichten’ noemde.⁴ Hij is Krishna als de wereldmagiër, die met zijn speelse listen, als een incarnatie van Vishnu, heer van de wereld, iedereen – mensen en goden – bedriegt. Hij is Manabozho of Haas van de Algonkin-volken, van wie de vader, Aardemaker, Haas uitzond om als een menselijk wezen uit een maagd te worden geboren om het kwaad te vernietigen dat de mensheid bedreigde. Hij is Eshu, de trickster-godheid van Yorubaland in West-Afrika; Raaf, van de Eskimo’s en de indianen van de Amerikaanse Noord-Westkust; Loki, zo niet Odin, uit de Oud-Noorse overlevering; Coyote of Wolf van de inheemse volkeren van westelijk Noord-Amerika; en, zoals al gezegd, Maui van de Polynesische mythen. Hij is eveneens Hermes uit de vroeg-Griekse mythologie; maar een jonge Hermes, vóór hij held en weldoener van de mensen werd. En hierin ligt een sleutel.

Want welke naam hij ook draagt, trickster evolueert, zoals sommigen, Campbell en Radin bijvoorbeeld, hebben opgemerkt. Dat vreemdsoortige, maar opmerkelijke wezen leert, groeit in begrip, verandert, en wordt op een bepaald moment in zijn avontuurlijke blunders herschapen. Tot dat punt blijft trickster echter bezig met het veranderen van gedaante en het experimenteren met een duizendtal identiteiten, veranderingen van geslacht inbegrepen, in een schijnbaar nooit eindigend zoeken naar zichzelf. In al die bedrijven brengt hij grote schade toe aan degenen die hem omringen en heeft zelf talloze slagen, nederlagen, vernederingen en gevaren te verduren, die uit zijn ondoordachte, roekeloze rooftochten voortvloeien. Bij het begin van zijn bestaan ziet men hem eerst als een vaag, chaotisch, nauwelijks concreet wezen, dat geen zelfkennis of levenswijsheid bezit, ondanks zijn goddelijke afkomst. Pas later, tijdens zijn omzwervingen, treedt trickster als een cultuurheld, halfgod en redder van de volkeren naar voren. Maar dat gebeurt pas nadat zijn herschepping of zelfwording plaatsvindt en hij de grote en heroïsche eigenschappen naar buiten brengt, die hem door zijn goddelijke voorvader bij aanvang werden geschonken.

Veel wetenschappers schijnen de volle betekenis van de paradox, dat trickster held-verlosser wordt, niet te hebben gezien of te hebben genegeerd, en sommigen maken een scheiding tussen de twee cyclussen, alsof er geen verband tussen bestaat. Dat is enigszins te rechtvaardigen omdat verschillende beschavingen soms op het ene en soms op het andere deel van deze bepaalde mythe de nadruk hebben gelegd. Tenzij een wetenschapper erop bedacht is, kan de samenhang over het hoofd worden gezien, zoals Campbell opmerkt:

In de latere ontwikkelingen van vele mythologieën raken de essentiële zaken als naalden verborgen in grote hooibergen van bijkomstige anekdoten en verstandelijke interpretaties; want wanneer een beschaving overgaat van een mythologische op een wereldse beschouwingswijze, worden de oude beelden niet langer beleefd . . .

Overal waar de poëzie van de mythe wordt uitgelegd als biografie, historie, of wetenschap, betekent dat haar dood. De levende beelden worden slechts vage feiten uit een grijs verleden of uit verre streken . . . tempels worden musea en de schakel tussen de beide perspectieven wordt verbroken.⁵

Toch is er in een groot aantal mythen een duidelijke eenheid tussen trickster en de held-weldoener. De held moet de goden hun rijkdom afhandig maken, hem stelen en op een of andere manier ter beschikking van de mensheid stellen. Deze hemelse schat is gewoonlijk het ‘vuur’ of houdt daarmee verband. Raaf steelt de vuurstokken van de goden. Maui trekt op tegen Mahu-ika, de bewaker van het vuur, om het weg te nemen en het naar de mensen te brengen. In de Griekse mythe is het Prometheus die dat doet. De vele verwijzingen naar die gevallen waarin de tot held geworden trickster de zon een strik spant, illustreren deze ontwikkeling.⁶ De held die bedriegt, doodt, of met zijn ‘listen’ de goden sust, wordt als een redder van de wereld geëerd.

De heroïsche eigenschappen van trickster waren dus vanaf het eerste begin van zijn loopbaan al aanwezig. Maar ze waren sluimerend, in zaadvorm, totdat hij besloot ze te ontwikkelen, wat hij pas deed na een lang en pijnlijk proces van vallen en opstaan, van groei en gedaanteverwisseling. Want in al zijn openbaringen blijft trickster een oerwezen, van dezelfde orde als de goden, ondanks zijn langdurig verblijf in menselijke omstandigheden. In een prachtige studie van de mythen van de Nieuwe Wereld, voert Daniel G. Brinton de trickster-figuren van dat halfrond terug tot een oorspronkelijke hoge lichtgod.⁷ Voor de traditionele volkeren zijn licht, vuur en zon woorden die altijd een dubbele betekenis hadden. Terwijl ze stellig werden gebruikt voor de materiële zaken die ze aanduiden, vertegenwoordigen ze ook, en in belangrijker mate, de spirituele werkelijkheid daarachter. Vuur is de verlichting van het bewustzijn of rechtstreekse kennis. Licht is zulke innerlijke kennis. De zon heeft betrekking op de geest van de zon: de bron van leven en licht en het vuur van kennis in ons stelsel. En het is bij dergelijke volkeren dat de poëzie en de herscheppende kracht van trickster als de ‘vijand van grenzen’ – om Karl Kerényi’s scherpzinnige uitdrukking te gebruiken – levend en sterk is gebleven.

Hoe vaak wetenschappers deze mythe ook hebben geanalyseerd in een poging haar betekenis te rationaliseren, ze blijft voortleven in al haar veelzijdige en verstrekkende grootsheid. Als ons begrip ervan zich beperkt tot een of twee aspecten, wil dat zeggen dat de allerbelangrijkste betekenis ervan ons ontgaat. Want een ernstige overdenking van de mythe in haar wereldwijde verscheidenheid, brengt ons tot de overtuiging dat ze alleen op de evolutie van het menselijk bewustzijn en de veelheid van fasen en kleurschakeringen die zij meebrengt, betrekking kan hebben. Ja, de evolutie van ons bewustzijn, maar dan vanuit een gigantisch perspectief en niets minder; een evolutie die ons terugvoert naar het legendarische illo tempore: naar de nacht der tijden, miljoenen jaren geleden, naar het magische moment van de eerste schepping, die dageraad van de tijd ‘toen de wereld voor het eerst werd geboren’ en wij ‘met de goden wandelden’.

Vanuit de aanvankelijke schemering van een pasgeboren bewustzijn, dat iedere werkelijke samenhang van zijn facetten mist en dat zijn goddelijke opdracht heeft vergeten, volgen we trickster, terwijl zijn bewustzijn zich gestadig en in toenemende mate manifesteert. We zien hoe de zelfkennis van deze pas beginnende entiteit zich ontwikkelt, die kracht, geheugen en een sterker gevoel van identiteit met zich brengt, totdat hij op een zeker moment door het vuur van innerlijke verlichting op de goden te veroveren, zich het zelfbewustzijn of het vermogen tot zelfbespiegeling ten volle verwerft en kan werken voor het welzijn van de mensheid. Om in de termen van Jung te spreken, het Onbewuste in hem is omgezet in het Bewuste, wat helderheid van spirituele visie met zich brengt, zowel op zichzelf als op het heelal. Het is weer Radin die de vraag stelt en tot een conclusie komt:

Is dit een speculum mentis [spiegel van het denken], waarin de strijd wordt uitgebeeld van de mens met zichzelf en met een wereld waarin hij zonder zijn wil en toestemming is geworpen? . . .

Op grond van uitgebreide gegevens omtrent inheemse stammen waarover we nu beschikken, is het niet alleen een redelijke, maar een wel bijna bewijsbare hypothese dat we hier werkelijk te maken hebben met zo’n archaïsch speculum mentis.

Ons probleem is dus in feite van psychologische aard. Alleen als we het in de eerste plaats zo zien, als een poging van de mens om zijn innerlijke en uiterlijke problemen op te lossen, wordt de figuur van trickster begrijpelijk en betekenisvol.⁸

Het inzicht van Radin is het resultaat van een jarenlange, diepgaande studie van dit mythologisch fenomeen. Het nadert opmerkelijk dicht een heel bijzondere opdracht of ‘gulden voorschrift’ dat in het Oosten aan beginnende zoekers naar de spirituele werkelijkheid wordt gegeven:

Het denken is de grote vernietiger van het werkelijke.
Laat de discipel de vernietiger vernietigen.⁹

Dit geeft een boeiend inzicht in de aard van ons denken. Het leert ons dat het denkvermogen de oorzaak kan zijn van een verkeerd begrip van de ware aard van de dingen – en wel in de allereerste plaats van onszelf – en we krijgen de raad dit te overwinnen. Want het is duidelijk dat ons niet wordt gezegd het denkvermogen te vernietigen, dat wonderlijke instrument dat ons tot waarnemen en analyseren in staat stelt en dat we ons door evolutie hebben verworven, maar alleen om die aanwezige kracht te leren beheersen die in het klassieke Oosterse denken maya of ‘illusie’ wordt genoemd. Dat wordt duidelijk wanneer later dezelfde bron vermeldt:

Want het denken is als een spiegel; bij het weerkaatsen verzamelt het stof. Het heeft de zachte ademtocht van zielenwijsheid nodig om het stof van onze illusies weg te blazen. Beginneling, probeer uw denken en ziel één te laten worden.¹⁰

Een verdere gedachte is deze: het denkvermogen moet tweevoudig zijn in zijn werking. Terwijl het onze waarneming van de werkelijkheid kan vertroebelen, is het, hoe paradoxaal ook, dat vermogen in ons dat – wanneer juist gebruikt – onze visie kan verheffen boven de feiten die de hersenen en de zintuigen ons verschaffen. Ons denkvermogen vertegenwoordigt dus niet ons totale bewustzijn. En wanneer we de vergissing begaan dat wel te geloven, speelt het denkvermogen ons parten. Alleen wanneer we het denken gebruiken om ons van zulke beperkingen te bevrijden, kan het de transformatie tot stand brengen die ons vrije toegang geeft tot het volle bewustzijn van ons volledige wezen, wat zinnebeeldig wordt voorgesteld in die episoden van de mythe waarin de zon een strik wordt gespannen, het bemachtigen van het goddelijke vuur van kennis.

Vele Amerikaans-indiaanse stammen, om niet te spreken van traditionele culturen elders, wisten dit en waren zich volkomen bewust van de schadelijke gevolgen voor de gemeenschap wanneer men alleen met het brein dacht en de gedachten vergat die uit het hart voortkomen. In hun mythen zien we Raaf en Coyote opgewekt alles doen wat hun culturen aan hun leden verbieden, en andere mythen laten Trickster alle rituele handelingen in omgekeerde volgorde uitvoeren. Bij de Lakota’s van de grote vlakten werd de trickster een blijvend bezit van de gemeenschap in de persoon van de medicijnmannen, bekend als de Onweer Dromers of heyokas, de ‘clowns’. Alleen aan de heyokas was het toegestaan alle handelingen in omgekeerde volgorde te doen. Steeds wanneer een moeilijke situatie ontstond als gevolg van onderlinge misverstanden en wanbegrip onder de mensen, stormde de heyoka het toneel op met zijn clownstreken en bokkensprongen. Het zien van deze vreemde vertoning was gewoonlijk genoeg om de goede stemming en de zelfbeheersing te herstellen bij hen die bij de zaak waren betrokken, waardoor een meer humane oplossing kon worden bereikt en de gemeenschap tegen zichzelf werd beschermd. De heyoka was een levende speculum mentis, die ertoe bijdroeg de trickster in ons te herscheppen in een weldoende held, voor het welzijn van het geheel.

Verwijzingen

Mythologie en symboliek

Oude culturen en hun spirituele tradities: Amerika

Artikelen van Blair A. Moffett

---